Krzemionki Opatowskie
- kopalnie sprzed kilku tysiêcy lat!
● Prehistoryczna kopalnia krzemienia znana pod nazw± Krzemionki
Opatowskie to jeden z najwa¿niejszych zabytków kultury
materialnej w Polsce i najwybitniejszy zabytek z m³odszej epoki
kamienia (neolitu) w Europie ¦rodkowej.
Jest ¶wiadectwem wysokiej
kultury technicznej spo³eczno¶ci ludzkich zamieszkuj±cych
w dorzeczu Wis³y przed 5000 lat, gdy nie znano jeszcze technologii
produkcji br±zu i ¿elaza. Na jej powierzchni zachowa³ siê krajobraz
po neolitycznej dzia³alno¶ci górniczej.
● Krzemionki Opatowskie znajduj± siê na pó³nocno-wschodnim
przedpolu Gór ¦wiêtokrzyskich, w pobli¿u miasta Ostrowiec
¦wiêtokrzyski. W wapieniach jurajskich, przykrytych zwietrzelin±
oraz utworami plejstoceñskimi, wystêpuje krzemieñ pasiasty, jeden
z najpiêkniejszych krzemieni europejskich.
● Krzemieñ pasiasty wydobywano w Krzemionkach Opatowskich
ró¿nymi metodami górniczymi, poczynaj±c od zwyk³ych jam
o g³êboko¶ci oko³o 2 m. Wyj±tkowa warto¶æ zabytkowa kopalni
wynika z wystêpowania najbardziej rozwiniêtych metod górnictwa
neolitycznego. Ich ¶wiadectwem s± szyby kopane poprzez utwory
plejstoceñskie oraz dr±¿one przez obecne ni¿ej warstwy wapieni.
Po dotarciu do poziomu wystêpowania krzemieni z dna szybu wykuwano
niskie wyrobiska o wysoko¶ci oko³o 60–90 cm, najczê¶ciej na g³êboko¶ci
od oko³o 5 do 8 m. Twardy wapieñ z bogatymi poziomami konkrecji
krzemienia pasiastego umo¿liwia³ powstawanie podziemnych komór
w promieniu do 20 m od dna szybu, o powierzchni nawet kilkuset metrów
kwadratowych.
Wype³niano je ha³dami odpadkowej ska³y wapiennej.
Pomiêdzy ha³dami pozostawiano w±skie chodniki komunikacyjne.
● W podziemnych wyrobiskach zachowa³y siê na ¶cianach proste
rysunki wykonane wêglem drzewnym z ³uczyw. Najbardziej
znanym jest rysunek tzw. oranta (od ³ac. orans, orantis, orare modliæ
siê; orant – wizerunek postaci modl±cej siê), którego znaczenie
trudno dzisiaj obja¶niæ. Prawdopodobnie rysunek zwi±zany by³
ze ¶wiatem wierzeñ neolitycznych górników.
● Podziemne komory z Krzemionek Opatowskich ukazuj± najbardziej
rozwiniêt± formê górnictwa krzemienia w prehistorycznej Europie.
Powstanie ich by³o mo¿liwe dziêki twardo¶ci ska³y wapiennej,
du¿emu zapotrzebowaniu na krzemieñ pasiasty i bogactwu z³o¿a.
„Architektura” tych komór nale¿y do wspania³ych przyk³adów
osi±gniêæ technicznych europejskiej cywilizacji neolitycznej.
● Fragment jednej z takich komór z pozostawionym wapiennym
filarem pokazano po obu stronach monety o nominale 20 z³. Awers
monety przedstawia jego stan obecny, a rewers ten sam filar
trzydzie¶ci lat wcze¶niej. Widoczny, postêpuj±cy proces wietrzenia
zabytku symbolizuje konieczno¶æ wzmo¿enia troski o ochronê
Krzemionek Opatowskich. Zabytek ten jest godny umieszczenia na
li¶cie ¶wiatowego dziedzictwa UNESCO.
● Górnicy przychodzili do Krzemionek z pobliskich osad. Pracowali
kilofami o ostrzach krzemiennych i kamiennych oraz kilofami,
m³otkami i d¼wigniami z rogu. W przygotowywaniu sprzêtów
górniczych wykorzystywano równie¿ drewno i skóry zwierzêce.
● Krzemieñ pasiasty wydobywany w Krzemionkach Opatowskich
s³u¿y³ przede wszystkim do wytwarzania ostrzy siekier. Stanowi³y one
produkt koñcowy pracowni krzemieniarskich, w których obrabiano
surowiec na powierzchni pola górniczego, w pobli¿u szybów.
Pó³wytwory ostrzy siekier wynoszono do wiosek na pobliskiej
wy¿ynie lessowej. Tam by³y g³adzone i oprawiane.
Siekiery z ostrzami
z krzemienia pasiastego rozchodzi³y siê drog± wymiany na odleg³o¶æ
ponad 600 km od kopalni. By³y skutecznymi narzêdziami pracy,
niebezpieczn± broni± i wa¿nymi symbolami presti¿u ich posiadaczy.
Czêsto sk³adano je w grobach megalitycznych jako wyposa¿enie
mê¿czyzn nale¿±cych do wspólnot kultury amfor kulistych.
● Kopalnia w Krzemionkach zosta³a odkryta 19 lipca 1922 r.
przez geologa Jana Samsonowicza (1888–1959), wspó³pracuj±cego
z archeologiem Stefanem Krukowskim (1890–1982). Prowadzone
od tego czasu badania kopalni ukazuj± zaskakuj±cy obraz
praktycznej wiedzy, wielu umiejêtno¶ci, znakomitej organizacji
pracy i imponuj±cej skali przedsiêwziêæ, podejmowanych przez
spo³eczno¶ci sprzed 5000 lat.
Dzisiaj Krzemionki Opatowskie s±
najwa¿niejszym zabytkiem prehistorycznego dziedzictwa kulturowego
w Europie ¦rodkowej. Archeolog, badaj±c je, odkrywa pod ziemi±
miejsca niewiele zmienione od czasu, gdy przed kilku tysi±cami
lat wycofa³ siê z nich ostatni neolityczny górnik.
Prof. Jacek Lech
Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Samodzielna Pracownia Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia