Powstanie w getcie warszawskim - zbrojne wyst±pienie ¿ydowskich formacji militarnych, jakie mia³o miejsce na terenie warszawskiego getta pod koniec jego likwidacji przez Niemców. Wybuch³o w wigiliê ¿ydowskiego ¶wiêta Paschy 19 kwietnia 1943 roku, ostatnie walki usta³y do po³owy maja.
Nie mia³o celów militarnych: wobec braku jakichkolwiek szans na powodzenie, by³o desperackim aktem wyboru godnej ¶mierci z broni± w rêku oraz odwetu i kary na prze¶ladowcach, przez garstkê kilkuset bojowników ¯ZW pod wodz± Dawida Moryca Apfelbauma, Paw³a Frenkla i Leona Rodala oraz ¯OB dowodzonego przez Mordechaja Anielewicza i Marka Edelmana. By³o to pierwsze miejskie wyst±pienie powstañcze w okupowanej przez Niemców Europie. Bojownicy ¯OB i ¿o³nierze ¯ZW u¿ywali podczas walki flagi polskiej i ¿ydowskiej.
Powstanie wybuch³o na wezwanie ¯ydowskiego Komitetu Narodowego w momencie, gdy w wyludnionym ju¿ getcie znajdowa³o siê tylko 50-60[1] tysiêcy ludzi (wobec niemal pó³ miliona w szczytowym okresie jego zaludnienia). Mia³o miejsce podczas zarz±dzonej przez Heinricha Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta, polegaj±cej na systematycznym przeszukiwaniu dzielnicy i wy³apywaniu resztek kryj±cej siê ludno¶ci.
Gdy na teren getta wesz³y niemieckie oddzia³y wojskowe i policyjne pod komend± gen. SS Jürgena Stroopa oraz wspieraj±ce je formacje ³otewskie i ukraiñskie, powstañcy otworzyli do nich ogieñ. ¯ydów by³o ma³o, ale ustawiali siê w szyki, które sami wymy¶lili.
Podczas powstania ca³e getto zosta³o spalone, a po jego zakoñczeniu wysadzona zosta³a Wielka Synagoga na ulicy T³omackie. Od zburzenia ocala³ jedynie ko¶ció³ ¶w. Augustyna na Nowolipkach, gdy¿ Niemcy utworzyli sobie w nim magazyn.
Si³y i straty powstañcówSi³y powstañcze osi±gnê³y liczbê ok. 1 000[1] s³abo uzbrojnonych bojowników (ok. 150-600 z ¯OB i 400 z ¯ZW). W kwestii liczebno¶ci oddzia³ów powstañczych wystêpuj± znaczne rozbie¿no¶ci, gdy¿ niektóre ¼ród³a podaj± nawet liczbê 1500 powstañców.
¯ydowscy powstañcy uzyskali pomoc g³ównie od AK, a tak¿e w mniejszym stopniu od SOB, PLAN, oraz GL - zarówno przed, jak i w trakcie walk.
Wsparcie to dotyczy³o technologii wytwarzania broni i budowy schronów, powstañcy uzyskali broñ paln±, benzynê i inne chemikalia do tego potrzebne, a tak¿e wsparci zostali przez niewielkie grupy ¿o³nierzy podziemia chêtnych do walki w getcie. Czêsto wykorzystywano broñ zdobyt± na Niemcach, jednak wskutek braku amunicji, zwiêkszenie ilo¶ci pistoletów maszynowych nie poprawia³o sytuacji powstañców.
Potajemnie utworzone w 1942 r. przez mieszkañców getta schrony i umocnienia, okaza³y siê wyj±tkowo przydatne w dzia³aniach powstañczych. Najlepiej rozbudowane powsta³y w rejonie ul. Mi³ej, Nowolipiu, Lesznie, Nalewkach, ¦wiêtojerskiej i Franciszkañskiej.
W starciach zginê³o ok. 7000[1] ¯ydów, ponad 6 000 sp³onê³o ¿ywcem[1], ok. 50 000[1] zosta³o wywiezionych do obozu zag³ady w Treblince. W trakcie t³umienia powstania hitlerowcy dopuszczali siê wielu okrucieñstw i zbrodni na mieszkañcach getta, oraz przeprowadzali liczne masowe egzekucje. Niemcy u¿ywali gazów bojowych[1] do zabijania powstañców broni±cych siê w bunkrach.
Dowódca oddzia³ów niemieckich, gen. SS Jürgen Stroop wyda³ osobi¶cie rozkaz zwalczania bojowników ¯OB ogniem[2] - ¿o³nierzom niemieckim wydano beczki z benzyn± nakazuj±c podpalanie wszystkich schronów, bunkrów i kryjówek.[2] W swoim raporcie z likwidacji powstania w getcie warszawskim Jürgen Stroop poda³, ¿e zg³adzono lub ujêto 56 065 ¯ydów. Raport nie dotyczy³ jednak osób, które zginê³y pod gruzami palonego i burzonego getta. Szacuje siê, ¿e liczba ta powinna wiêc wynosiæ oko³o 62-63 tysi±ce osób.
Si³y i straty niemieckieSi³y niemieckie liczy³y ³±cznie ok. 3 000[1] (2054 ¿o³nierzy i 36 oficerów, 821 grenadierów pancernych Waffen SS, oraz 367 tzw. granatowych policjantów - przeznaczonych do utworzenia kordonu wokó³ murów getta). Si³y niemieckie wspierane by³y przez artyleriê i broñ pancern±. Ponadto u¿yto: baterii lekkiej artylerii Wehrmachtu oddzia³ów SS Ordnungspolizei (Orpo) (bataliony 22 i 23), SS Sicherheitsdienst (SD), saperów Wehrmachtu, batalionu ukraiñskiego tzw. Trawniki-Männer, ³otewski i litewskie policyjne oddzia³y pomocnicze (Askaris).
Niemcy dysponowali uzbrojonymi pojazdami pancernymi, broni± chemiczn±, miotaczami ognia, czo³gami i artyleri±. Zabezpieczenie techniczne stanowi³a m.in. warszawska stra¿ po¿arna.
Straty strony niemieckiej podane przez dowodz±cego Jürgena Stroopa wynios³y 16 zabitych i 85 rannych (sam Stroop przyzna³ po wojnie, ¿e raporty by³y fa³szowane). Inne ¼ród³a podaj± liczby znacznie wiêksze - nawet do 1300 zabitych i rannych, co jednak wydaje siê byæ wielokrotnie zawy¿on± wielko¶ci± strat strony niemieckiej. Najbli¿sze prawdy wydaj± siê byæ ³±czne straty (zabitych i rannych) strony niemieckiej na poziomie 300 ludzi. Hitlerowcy stracili tak¿e 1 czo³g i 2 samochody pancerne.
Pomoc polskiego podziemia dla powstañców GettaBojownicy ¯OB-u otrzymali od Armii Krajowej broñ: ok. 50 pistoletów, rkm, pm, amunicjê, ok. 600 granatów, 30 kg ¶rodków wybuchowych (plastyku, ze zrzutów powietrznych), 120 kg ¶rodków wybuchowych w³asnej produkcji, 400 detonatorów do bomb i granatów, 30 kg potasu do produkcji "koktajlu Mo³otowa" oraz wielkie ilo¶ci saletry potasowej do produkcji prochu strzelniczego. Bojownicy ¿ydowscy zostali tak¿e poinstruowani w jaki sposób u¿yæ tych materia³ów do konstrukcji bomb, granatów rêcznych i butelek zapalaj±cych. Przeszkolono ich tak¿e w jaki sposób buduje siê fortyfikacje przy czym wskazano im tak¿e sk±d wzi±æ cement i inne elementy konstrukcyjne do ich budowy.
Pierwsz± partiê broni bojownicy ¯ZW otrzymali za po¶rednictwem Henryka Iwañskiego jeszcze w 1941 r. Bojownicy ¯ZW otrzymali tak¿e za po¶rednictwem Korpusu Bezpieczeñstwa od czerwca 1942 r. do pocz±tku powstania kwietniowego 1943 r. 3 ciê¿kie karabiny maszynowe, 100 pistoletów, 7 karabinów, 15 automatów i oko³o 750 granatów. Ju¿ po rozpoczêciu powstania w getcie dostarczono tak¿e 4 karabiny maszynowe RKM, lekki karabin maszynowy LKM, 11 automatów FM, 50 pistoletów i 300 granatów.
W pierwszej po³owie 1942 roku uzbrojenie przekaza³y równie¿ inne grupy Armii Krajowej.
W czasie powstania obroñcy getta od pierwszych dni wspierani byli z zewn±trz przez polskie oddzia³y podziemia zbrojnego AK oraz w mniejszym zakresie przez Gwardiê Ludow±. Polacy przeprowadzili kilkana¶cie akcji zbrojnych wokó³ getta przeciwko oddzia³om niemieckim. Ju¿ w pierwszym dniu powstania w getcie dnia 19 kwietnia 1943 roku trzy jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego podjê³y próbê wysadzenia muru getta za pomoc± min na ulicy Bonifraterskiej. Zostali jednak wykryci przez Niemców i w wyniku walki jaka siê wywi±za³a dwóch z nich zginê³o na miejscu: Eugeniusz Morawski i Józef Wilk. Zginê³o tak¿e kilku Niemców, lecz próba wysadzenia muru nie powiod³a siê.
W walkach wewn±trz getta walczy³ równie¿ Henryk Iwañski pseud. "Bystry". Z rozkazem w³±czenia siê do walk wydanym przez dowództwo Armii Krajowej przedosta³ siê do getta tunelem wraz z 18 osobowym oddzia³em. Oddzia³ przyby³ do walcz±cych z uzupe³nieniem broni oraz amunicji, a tak¿e zast±pi³ wyczerpanych powstañców na pozycjach miêdzy ruinami placu Muranowskiego, a ulic± Nalewki.
W pierwszych dniach powstania nad placem powiewa³y dwie flagi - ¿ydowska i polska. W trakcie walki 27 kwietnia na pl. Muranowskim ¿o³nierze AK spalili czo³g niemiecki, rozbili kompaniê £otyszy oraz zatrzymali Niemców przed domem na Muranowskiej 7. W walkach w getcie zgin±³ brat Iwañskiego oraz jego dwaj synowie, a sam "Bystry" w wyniku odniesionych ran zosta³ wyniesiony tunelem przez swoich ¿o³nierzy. Tunelem tym ewakuowano tak¿e 34 uzbrojonych bojowników ¯OB. W¶ród nich by³o tak¿e dowództwo ¯ydowskiej Organizacji Bojowej: H. Berliñski, M. Edelman, M. Rojzenfeld i A. Szwarcfus.
Udzia³ polskiego podziemia zbrojnego w walkach w getcie oraz poza nim potwierdza stu stronicowy raport genera³a SS i policji, Jürgena Stroopa, który by³ dowódc± niemieckich wojsk walcz±cych w getcie. Pisa³ w nim, ¿e ¿o³nierze niemieccy byli: nieustannie pod ostrza³em ognia spoza getta, to znaczy ze strony aryjskiej. Akcjê Iwañskiego opisuje nastêpuj±co: G³ówna grupa, wraz z kilkoma polskimi bandytami, wycofa³a siê na tak zwany Plac Muranowski ju¿ w pierwszym lub drugim dniu walk. Wspiera³o ich kilku innych polskich bandytów.
Kalendarium 19 kwietnia - wybuch powstania w Gettcie. Trzy jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego podejmuj± próbê wysadzenia muru getta.
23 kwietnia - rozlepiono na murach poza gettem odezwê do mieszkañców Warszawy:
Toczy siê walka o Wasz± i nasz± wolno¶æ. O Wasz i nasz - ludzki, spo³eczny i narodowy - honor i godno¶æ. Pom¶cimy zbrodnie O¶wiêcimia, Treblinek, Be³¿ca, Majdanka. Niech ¿yje braterstwo broni i krwi walcz±cej Polski !
27 kwietnia - na rozkaz AK - Henryk Iwañski przedostaje siê tunelem do getta dostarczaj±c broñ i ¿ywno¶æ dla bojowników ¯ZW, wspólna walka ¯ZW i AK z Niemcami na pl. Muranowskim.
5 maja - gen. W³adys³aw Sikorski w audycji radiowej apelowa³ do Polaków o pomoc bojownikom getta.
9 maja - zniszczenie bunkra sztabu ¯OB na ul. Mi³ej 18 w Warszawie, w którym zgin±³ przywódca powstania Mordechaj Anielewicz wraz z innymi dowódcami.
13 maja - w Londynie w imiê protestu przeciwko obojêtno¶ci ¶wiata na te wydarzenia pope³ni³ samobójstwo przez samospalenie Szmul Zygielbojm.
16 maja - Jürgen Stroop nakaza³ wysadzenie Wielkiej Synagogi na ul. T³omackie. Z t± dat± wi±¿e siê upadek powstania. Wtedy te¿ napisa³ w raporcie: By³a ¿ydowska dzielnica mieszkaniowa przesta³a istnieæ !
Opinie* Powstanie w getcie uwa¿ane jest przez naród ¿ydowski za jedno z najwa¿niejszych wydarzeñ w jego historii.
* My nie chcemy ratowaæ ¿ycia. ¯aden z nas ¿ywy z tego nie wyjdzie. My chcemy ratowaæ ludzk± godno¶æ - Arie Wilner (ps. Jurek) ¿o³nierz ¯OBu.
BibliografiaDwie najs³ynniejsze ksi±¿ki opisuj±ce powstanie w getcie warszawskim to:
* "Zd±¿yæ przed Panem Bogiem" wywiad z Markiem Edelmanem autorstwa Hanny Krall.
* "Rozmowy z katem" - Kazimierza Moczarskiego - opis ¿ycia i kariery Jürgena Stroopa.
Inne ksi±¿ki na temat powstania w getcie warszawskim:
* "Sprawozdanie Juergena Stroopa" redagowany przez Stanis³awa Piotrowskiego (1948) - pierwsze polskie t³umaczenie niemieckich dokumentów
* "Na oczach ¶wiata" - Marii Kann – dokument na temat powstania
* "Das Lied ist geschrieben mit Blut und nicht mit Blei". Mordechaj Anielewicz und der Aufstand im Warschauer Ghetto. Autorstwa Sabine Gebhardt-Herzberg (tylko w jêzyku niemieckim). 2003. ISBN 3-00-01364-6. Wydawnictwo: Sabine Gebhardt-Herzberg (s.gebhardt-herzberg@gmx.net).
* "Nadmiar pamiêci. Wspomnienia lat 1939-1946" autorstwa Icchaka Cukiermana. Wydawnictwo: PWN, styczeñ 2000, ISBN 83-01-13032-6
* "Pamiêtniki z Getta Warszawskiego", autorstwa Micha³a Grynberga. Wydawnictwo PWN 1993.
* "He who saves one life" autorstwa Kazimierza Iranka-Osmeckiego, Crown Publishers, Nowy Jork, 1971.
* "W walce o wolno¶æ i honor narodu", Adam Kwaterko, Kalendarz ¯ydowski 5749.
* "Ludzie z zamkniêtej dzielnicy" Ruta Sakowska, PWN Warszawa 1993.
* "¯ydzi Warszawy 1939-1943", W³adys³aw Bartoszewski, Marek Edelman, Lublin 1993.
* Marek Edelman "Getto walczy". W: R. Assuntino, W. Goldkorn "Stra¿nik. Marek Edelman opowiada". Kraków 1999.
* R. Sakowska "Ludzie z dzielnicy zamkniêtej. Eksterminacja a kultura". W: "Studia z dziejów ¯ydów w Polsce. T. II". Warszawa 1985.
* "Wojna ¿ydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o powstaniu w getcie Warszawy". Wybór i opracowanie P. Szapiro, Londyn 1992.
* Tomasz J. Ka¼mierski "Lecz wy¶cie podnie¶li kamieñ". "Zwoje. Periodyk Kulturalny" nr 4 (8), maj 1998.
* Stefan Ernest "O wojnie wielkich Niemiec z ¯ydami Warszawy 1939-1943" Czytelnik , Kwiecieñ 2003.
Przypisy:
1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 755 (tom6). ISBN 83-0114-179-4.
2. ↑ 2,0 2,1 Pawlak W³adys³aw: Urodzeni w Warszawie. Wydawnictwo Iskry, Warszawa, 1986, s. 122.
¼ród³o: NBP / Mennica Polska S.A. / wikipedia