Producent: NBP - monety Nordic Gold
ID: 874
Moneta obiegowa 2 z³ - 90. rocznica utworzenia NIK, 2009
Nomina³: 2 z³
Metal: stop CuAl5Zn5Sn1 Stempel: zwyk³y ¦rednica: 27,00 mm Waga: 8,15 g Wielko¶æ emisji: 1.200.000 szt. Data emisji monet w NBP: 4.02.2009 r.
Na rewersie monety obiegowej zosta³ uwieczniony gmach, który jest siedzib± Najwy¿szej
Izby Kontroli od jesieni 1985 roku. Budynek ten zosta³ wzniesiony w 1938 roku dla warszawskiego Urzêdu
Wojewódzkiego wed³ug projektu architekta
Antoniego Dygata, a swoim uk³adem nawi±zuje do barokowych
pa³aców magnackich.
"...ktokolwiek grosz
publiczny
do swego rozporz±dzenia odbiera,
wydatek onego¿ usprawiedliwiæ winien."
Minister Skarbu Ksiêstwa
Warszawskiego, Tadeusz Dembowski, 1808
Najwy¿sza Izba Kontroli - to instytucja pañstwowa,
podlegaj±ca bezpo¶rednio Sejmowi i prowadz±ca kontrole w pañstwie. W
zakresie NIK-u jest m.in.: kontrolowanie dzia³alno¶ci
organów pañstwa (administracji rz±dowej), NBP,
osób prawnych dzia³aj±cych na rzecz pañstwa, organizacji
pañstwowych. G³ównym zadaniem prowadzonych przez NIK
kontroli jest dostarczanie Sejmowi i opinii publicznej informacji o
dzia³aniach pañstwa, które s± oceniane pod k±tem:
legalno¶ci, gospodarno¶ci, celowo¶ci oraz rzetelno¶ci.
Szczególn±, konstytucyjn± rolê zajmuje opinia NIK w
procedurze zatwierdzania przez Parlament sprawozdania bud¿etowego Rz±du.
Historia NIK
Najwy¿sza Izba Kontroli zosta³a powo³ana 8 lutego 1919 na mocy dekretu
wydanego przez Naczelnika Pañstwa Józefa Pi³sudskiego z dnia
7 lutego 1919 roku (Dziennik Praw Pañstwa Polskiego z 8 lutego 1919
roku, numer 14, pozycja 183).
Reaktywowana w 1949 jako organ niezale¿ny od rz±du, w latach
1952-1957 w jej miejsce utworzono Ministerstwo Kontroli
Pañstwowej, przywrócona po 1957.
Po utworzeniu Ksiêstwa Warszawskiego 1807 r., tworz±c parlament czy te¿
ró¿nego rodzaju organy, w tym organy Kontrolne skorzystano w
pewnej czê¶ci ze wzorców francuskich. Na podstawie ustaleñ
Drezna 22 VII 1807 r. Napoleon I nadaje konstytucjê Ksiêstwu
Warszawskiemu.
W ustawie o konstytucji nie ma jednak wskazañ, co do funkcjonowania
kontroli pañstwowej. W dniu 2 III 1809 r. rozpoczê³a swoja dzia³alno¶æ
G³ówna Izba Obrachunkowa (GIO), w zwi±zku z dekretem
króla Fryderyka Augusta. GIO przygotowywana by³a przez
specjaln± komisjê, po¶ród której dominowa³y dwie
koncepcje: francuska i pruska." Koncepcja francuska opiera³a siê na
wyposa¿eniu Izby w uprawnienia jurysdykcyjne oraz do¶æ szerokie prawa
do czynno¶ci pokontrolnych, podczas gdy pruska Izba Obrachunkowa takich
uprawnieñ nie posiada³a, prowadz±c zasadniczo kontrolê nastêpcz±, bez
mo¿liwo¶ci odwo³ania siê do jakichkolwiek ¶rodków
imperatywnych".
Zdecydowano siê na rozwi±zanie francuskie, jednak uprawniania
zastosowano takie jak w pruskiej Izbie. Wówczas zmniejszono
znaczenie Sejmu a tym samym panuj±cy móg³ powo³ywaæ i
kontrolowaæ rz±d za pomoc± GIO. Do sprawnego pe³nienia funkcji
kontrolnych powo³ano Najwy¿sza Komisjê Egzaminacyjn±. Ustali³a ona co
urzêdnicy powinni umieæ i jak nale¿y sprawdzaæ pozyskiwane przez nich
umiejêtno¶ci. Utworzono równie¿ trzyletni± Szko³ê Prawn±,
Wy¿sz± Szko³ê Nauk Administracyjnych z dwoma kierunkami Administracja i
Prawo. D±¿ono do wykszta³cenia kadry urzêdniczej, posiadaj±cych
odpowiednia wiedzê.
Ministrowi Skarbu podporz±dkowano Administracjê Skarbow±. Utworzono
jednostki administracyjne skarbu: Biuro Generalne Stempla, Dyrekcjê
Loterii oraz wydzia³ Administracji Soli, Kasê Generaln±, Dyrekcjê
Generaln± Dóbr i Lasów Narodowych, do lepszego
dzia³ania GIO. Poza tym na obszarze Ksiêstwa, czyli w terenie
funkcjonowa³y departamentalne Dyrekcje Skarbu wraz z Kas±
G³ówn± Dochodów Publicznych. Dyrekcje podlega³y
na nadzorowi ministra prefektów.
G³ówna Izba Obrachunkowa sk³ada³a siê z prezesa,
któremu podlega³o 4 konsyliarzy jako radcy obrachunkowi, 5
rachmistrzów, 4 kancelistów, pos³ugacz oraz
asesorów powo³ywanych i odwo³ywanych przez króla.
Je¿eli dochód i rozchód przekracza³ 500 z³
rocznych rachunków wydawanych przez kasy publiczne, to te
rachunki kontrolowa³ GIO. Przysy³ane one by³y w okre¶lonym terminie.
Ówczesna kontrola GIO mia³a 2 etapy:
* formalny, dokonywali jej rachmistrze
* legalny i zgodny z preliminarzem
bud¿etowym, realizowanym przez konsyliarzy i asesorów.
W razie jakich¶ niezgodno¶ci GIO na podstawie Dekretu mog³o kontrolowaæ
gospodarno¶æ a nawet celowo¶æ wydatków. Ta kontrola jest
mo¿liwa wówczas, gdy pieni±dze nie wp³ynê³y, wp³ynê³y ale w
pó¼niejszym terminie lub w innej walucie.
O takich czy podobnych nieprawid³owo¶ciach, GIO informowa³o panuj±cego
za pomoc± Rady Stanu.
Rok 1815 przyniós³ zmiany nie tylko w kontroli, ale w
terytorium i polityce Polski. By³ to okres upadku Napoleona i obrady
kongresu wiedeñskiego. Na jego podstawie utworzono Królestwo
Polskie. Pomimo tego kontynuowano istnienie GIO z pewnymi zmianami.
Po nadaniu nowej konstytucji og³oszonej 24 XII 1815 r., przez cara
Aleksandra I, art.78 po¶wiêcono regulacji kontroli. Opisano w nim, ¿e
Izba zale¿y tylko od króla i ¿e zajmuje siê rewizj±
rachunków i zakwitowanie zdaj±cych rachunków.
Nazwê zmieniono z GIO na Izbê Obrachunkow± Królestwa
Polskiego, z prezesem na czele.
Dzia³alno¶æ Izby polega³a na kontroli rachunków pañstwowych
oraz informowaniu o niedoci±gniêciach w³adz wy¿szych. W razie
niezgodno¶ci trzyosobowy sk³ad powo³ywany przez Izbê, wydawa³ wyrok.
Móg³ on nakazaæ zap³atê zaleg³o¶ci w okre¶lonym terminie.
Mo¿liwo¶æ nak³adania kar pieniê¿nych wi±za³a siê z mo¿liwo¶ci±
zaskar¿enia wyroków do Rady Stanu, w ci±gu trzech miesiêcy.
Kontroli dokonywano w 2 etapach:
* w pierwszej czê¶ci przez ni¿szych
funkcjonariuszy II klasy
* druga przez rachmistrzów I
klasy
Izba mia³a mo¿liwo¶æ prowadzenia tzw. superwizji. Polega³o to na
sporz±dzaniu kwartalnych sprawozdañ oraz ogólnego raportu o
ca³orocznym finansowym stanie pañstwa i przekazaniu go panuj±cemu.
Do pomocy Izbie utworzono Prokuratora Generalnego, powo³anego na
podstawie dekretu z 24 XI 1816 r. Podlega³ on rz±dowi.
Poniewa¿ pojawia³y siê g³osy krytykuj±ce ówczesn± Izbê oraz
jej zakres dzia³ania, wprowadzono nowe regulacje dekretem z 9(21) VIII
1821 r. Dekret stwierdza³, ¿e Izba to organ scentralizowany z siedzib±
w Warszawie. Prezes powo³ywany przez króla na wniosek
namiestnika, kierowa³ pracami Izby. Sk³ada³ siê on z 4
cz³onków.
Nadano Izbie mo¿liwo¶æ sk³adania uwag do projektu bud¿etu. Tak te¿
zmiany zatwierdzano po zgodzie panuj±cego lub namiestnika oraz po
zapoznaniu siê z opini± Izby.
Kontrola Izby sta³a siê nastêpcza, merytoryczna i formalna wraz z
kryteriami legalno¶ci, gospodarno¶ci oraz celowo¶ci
wydatków. Izba mog³a udzieliæ zatwierdzenia, je¶li z
rachunkiem by³o wszystko w porz±dku, je¶li jednak mia³a zastrze¿enia
mog³y one byæ formalne lub merytoryczne. Je¿eli by³o to uchybienie
formalne to "Izba mog³a na³o¿yæ karê pieniê¿n± do wysoko¶ci stu z³otych
polskich". Przy uchybieniu merytorycznym równie¿ "orzekano
karê pieniê¿n± tzw. Decess, z tym ¿e je¶li podstaw± by³a pomy³ka,
koñczy³o siê na obowi±zku sp³aty wyznaczonej kwoty, je¶li uchybienie
by³o skutkiem przeniewierzenia Izba zawiadamia³a odpowiedni± Komisjê
Rz±dow± celem wszczêcia postêpowania s±dowego".
Izba zdawa³a relacje ogólne w trzech czê¶ciach:
a) fundusze pozostaj±ce pod kontrola tzw. Komisji Skarbu
b) fundusze pozostaj±ce do dyspozycji innych Komisji Rz±dowych
c) fundusze depozytowe
Izba Obrachunkowa w porównaniu z GIO mai³a
wówczas szersze uprawnienia, dostosowane do polskich
realiów. Izba by³a w wiêkszej mierze podporz±dkowana
Namiestnikowi, który sprawowa³ nad ni± nadzór.
Dekretem z 29 I 1831 r. wprowadzono zmianê, co do wyboru prezesa Izby.
Zwi±zane jest to z powstaniem listopadowym oraz detronizacj± cara,
któremu Izba podlega³a.
Podczas chwilowo odzyskanej niepodleg³o¶ci nowy Rz±d stara³ siê
sprawnie funkcjonowaæ w okresie powstania. Organizowano i powo³ywano
nowe organy do pomocy powstañcom i do walki z Rosj±.
Jednak po pewnym czasie powstanie upad³o i nast±pi³y represje wobec
powstañców. Car zlikwidowa³ czê¶æ organów
pañstwowych w Królestwie, nadaj±c tzw. Statut Organiczny 26
II 1832 r. Wskazywano w nim, ¿e na czele Najwy¿szej Izby Obrachunkowej
( nazwa przekszta³cona z Izby Obrachunkowej), zajmuj±cej siê rachunkami
Królestwa, sta³ Kontroler Generalny. By³ on cz³onkiem Rady
Administracyjnej i Rady Stanu. Poszerzono równie¿ zakres
kontroli. Komisji Rz±dowej Wojny nadano pe³nomocnictwo kontroli oraz
powo³ano specjalny komitet. Oblicza³ on straty, jakie
poniós³ skarb pañstwa i poszczególni obywatele w
okresie powstania. Mia³ te¿ sprawdziæ stan maj±tkowy
Królestwa.
Podczas sk³adanych ogólnych sprawozdañ o stanie finansowym
pañstwa "Izba opracowa³a wiele uwag dotycz±cych m.in. postulatu zmiany
w obowi±zuj±cej od 1811 r. w Królestwie op³aty stemplowej,
usuniêcia niegospodarno¶ci w lasach rz±dowych, zaleca³a po³±czenie
Komisji Emerytalnej z Komisj± Ubezpieczeñ, podnosi³a niedogodno¶ci
op³at monopolu tytoniowego oraz wnioskowa³a zakoñczenie praktykowanego
wydzier¿awienia niesta³ych dochodów miast
Królestwa, opowiada³a siê za rozszerzeniem dzia³alno¶ci
lombardu warszawskiego. Nale¿y dodaæ, i¿ NIO nie tylko kontrolowa³a
wykonanie bud¿etu Królestwa, lecz tak¿e aktywnie
uczestniczy³a w fazie jego uk³adania.
Rok 1863 to nastêpny ruch narodowowyzwoleñczy tzw. powstanie
styczniowe. Niestety jak poprzednie nie trwa³o d³ugo i zosta³o krwawo
st³umione. Po jego upadku car zlikwidowa³ resztê polskiego aparatu
pañstwowego, likwiduj±c tym samym resztkê polsko¶ci, rozpoczynaj±c
zaostrzon± rusyfikacjê.
Likwidacja nie ominê³a te¿ kontroli pañstwowej, dokonanej 1(13)I 1867
r., kiedy to NIO przesta³o istnieæ. Kontrola ta zosta³a przeniesiona do
Petersburga i zast±piona rosyjskimi organami na terenie
Królestwa. By³y to cztery Izby z siedzibami kolejno w
Warszawie, Lublinie i w £om¿y. Podlega³y one kierownictwu w
Petersburgu. Na czele ka¿dej z Izb sta³ zarz±dzaj±cy. Do jego
dyspozycji nale¿eli zastêpcy i pomocniczy. Inspektorami byli starsi i
m³odsi rewidenci oraz rachmistrz.
Aby odpowiednio dokoñczyæ rewizje rachunków do 1867.
Powo³ano Czasow± Izbê Kontroluj±c± w Warszawie. Jej rozwi±zanie
nastêpowa³o z dniem ukoñczenia wyznaczonego zadania.
Taki stan rzeczy zwi±zany z kszta³tem kontroli przetrwa³ do 1919 r.,
kiedy to na nowo tworzona organ kontroli.
Podsumowuj±c dokonania GIO a w pó¼niejszym czasie NIO, by³a
to kontrola pañstwowa znajduj±ca siê na czele ówczesnych
europejskich kontroli. Rozwija³a siê ona w dobie wojen, gdzie Polska
naprzemiennie odzyskiwa³a i traci³a wolno¶æ, by ostatecznie zostaæ jej
pozbawion±. Pierwsze pocz±tki kontroli w Polsce jako wyodrêbnionego
organu, oparte by³y na wzorcach francuskich. Ulega³a ona
przekszta³ceniom dostosowuj±c zasady kontroli do realiów
polskich.
Najwiêkszym dokonaniem ówczesnej kontroli by³a mo¿liwo¶æ
wgl±du do projektu bud¿etu, kontrola wykonania bud¿etu oraz mo¿liwo¶æ
kontroli pod wzglêdem kryteriów legalno¶ci, gospodarno¶ci
czy celowo¶ci wydatków.
Polska odzyskuj±c niepodleg³o¶æ po I wojnie ¶wiatowej nareszcie mog³a
rozpocz±æ kszta³towanie swojego terytorium oraz organów
administracyjnych pañstwa. Dotyczy to równie¿ kontroli,
która na podstawie dekretu z 7 II 1919 r. powo³a³a do ¿ycia
Najwy¿sz± Izbê Kontroli Pañstwa. Na jego czele sta³ Naczelnik Pañstwa,
którym w tamtym okresie by³ Józef Pi³sudski. NIKP
zajmowa³ siê:
* kontrol± rachunków w³adz
cywilnych wojskowych, zak³adów, przedsiêbiorstw pañstwowych,
urzêdów oraz kontrola rachunków zwi±zanych z
maj±tkiem pañstwowym,
* kontrol± rachunków
zak³adów, fundacji, instytucji, funduszów
niepañstwowych otrzymuj±cych dotacjê ze Skarbu Pañstwa
* kontrol± rachunków
wydatków dochodów maj±tków i
d³ugów wy¿szych jednostek samorz±dowych oraz wiêkszych miast.
NIKP mia³ do dyspozycji trzy rodzaje kontroli: Wstêpn±( zwi±zana by³a w
szczególno¶ci z inwestycjami pañstwowymi), Nastêpcz±( zwana
równie¿ represyjna), Formaln± ( przedstawiaj± stan
faktyczny). W sk³ad NIKP wchodzili: prezes, wiceprezes, radcy. Aparat
kontroli podlega³ Naczelnikowi, ale mia³ pewien zawi±zek z Sejmem. Do
pomocy NIKP powo³ano 3 Izby terenowe. Ich siedzibami by³y Warszawa,
Kielce, Lwów. W pó¼niejszym czasie do³±czy³a w
Kowlu, Poznaniu i Krakowie.
W 1921 roku nast±pi³y kolejne zmiany zwi±zane z kontrola pañstwow±.
Powodem by³o nadanie nowej konstytucji tzw. Konstytucji Marcowej 17 III
1921 r. Ustawa z 3 czerwca 1921 roku o kontroli pañstwowej, powo³ywa³a
do istnienia Najwy¿sz± Izbê Kontroli, zastêpuj±c tym samym NIKP.
Za³o¿ono, ¿e bêdzie ona dzia³a³a kolegialnie, podlegaj±c Prezydentowi
RP, jednak pozostaj±c niezale¿nym od Rz±du. NIK dzia³a³o na podstawie 2
zasad:
* ka¿dego roku zobowi±zana by³a do
uchwalania bud¿ety na nastêpny rok
* przedstawienie rz±dowi sprawozdania z
corocznego zamkniêcia rachunków pañstwowych.
W porównaniu do kontroli z 1919 obecna posiada³a dwa rodzaje
kontroli by³a to kontrola faktyczna i nastêpcza. Zrezygnowano z
wstêpnej, poniewa¿ wiele osób mia³o w±tpliwo¶ci, co do
skuteczno¶ci dzia³ania wstêpnego rodzaju kontroli. Sk³ad kontroli
pañstwowej ustalony by³ w ustawie, która wskazywa³a, ¿e
dzieli³ siê on na: prezesa NIK wraz z dwoma wiceprezesami, NIK, Izby
Okrêgowe Kontroli.
"Prezes NIK by³ równorzêdny ministrom, aczkolwiek nie
wchodzi³ w sk³ad rz±du, natomiast móg³ zabieraæ g³os na
posiedzeniach Sejmu i Senatu, uczestnicz±c osobi¶cie lub deleguj±c
swych zastêpców. Na ¿±danie Sejmu lub Senatu obowi±zany by³
udzielaæ informacji lub wyja¶nieñ. Do uprawnieñ Prezesa NIK nale¿a³o
coroczne przesy³anie Ministrowi Skarbu preliminarza bud¿etowego Izby
celem w³±czenia do bud¿etu pañstwa."
NIK dzieli³o siê na: Kolegium NIK, 4 departamenty, Wydzia³ Personalny.
Kolegium NIK zajmowa³o siê:
* sprawami zwi±zanymi z odwo³aniem od
orzeczeñ Departamentów i Izb Okrêgowych
* zamkniêciem rachunków rok
ubieg³y
* sprawozdaniami zwi±zanymi z uwagami do
bud¿etu
* ustalaniem zasad kontroli oraz
rachunkowych i kasowych przepisów
* sprawy do rozstrzygniêcia powierzone
przez Prezesa NIK
Ilo¶æ departamentów ustala³ Prezes NIK. W departamentach
powo³ywano kolegia. Orzeczenia kolegiów
departamentów by³y natychmiastowo wykonywane. Od decyzji
kolegiów mo¿na by³o siê odwo³aæ do Kolegium NIK. Ka¿dy
kontrolowany podmiot mia³ na to 14 dni.
Zadaniem Kolegialnych departamentów by³o wypowiedzenie siê o
rewizji faktycznej i nastêpczej oraz odno¶nie zamkniêcia
poszczególnych rachunków.
Na Kolegium NIK sk³adali siê – prezes, 2
wiceprezesów, dyrektorzy departamentów oraz ich
zastêpcy. W sk³ad Departamentów wchodzili: dyrektor, radcy,
referenci, sekretarze, pomocnicy referentów, rachmistrzowie
i kancelistów. Wydzia³ Personalny sk³ada³ siê z - naczelnik,
radcy, referenci, archiwi¶ci, rachmistrze, kanceli¶ci.
Izby Okrêgowe Kontroli s± organem równorzêdnym do
departamentów NIK. W Izbie tej dzia³a³o kolegium a jej sk³ad
z³o¿ony by³ z prezesa, naczelników wydzia³u, wiceprezesa,
sekretarzy, radców, referenci, archiwi¶ci, rachmistrze,
kanceli¶ci oraz pomocnicy referentów.
"Na pozycjê i rolê NIK pewien wp³yw wywar³a Konstytucja z 23 Kwietnia
1935 roku (Konstytucja Kwietniowa), która stanowi³a, ¿e
kontrola pañstwowa jest jednym z organów - obok rz±du,
Sejmu, Senatu i s±dów - pozostaj±cym pod zwierzchnictwem
Prezydenta Rzeczypospolitej (art.3). W ten sposób
Konstytucja podporz±dkowa³a NIK Prezydentowi RP, co znalaz³o
odzwierciedlenie w prerogatywach Prezydenta do powo³ywania i
odwo³ywania prezesa NIK. W my¶l Konstytucji (art. 77) NIK dzia³a³a na
zasadzie kolegialno¶ci, niezawis³o¶ci i niezale¿no¶ci od rz±du.
Zasadnicze zadania pozosta³y niezmienne. NIK powo³ywana by³a do
kontroli pod wzglêdem finansowym gospodarki pañstwa oraz
zwi±zków publicznoprawnych, badania zamkniêæ
rachunków pañstwowych oraz corocznego przedstawienia
wniosków o absolutorium dla rz±du."
Kolejne lata zwi±zane s± z okresem II wojny ¶wiatowej. Po wkroczeniu
Niemców na obszar pañstwa polskiego wszelka polsko¶æ
przesta³a istnieæ i funkcjonowaæ dotyczy to ca³ego aparatu pañstwowego
i nie tylko.
Tak te¿ "przyjêcie po II wojnie ¶wiatowej nowego ustroju
spo³eczno-politycznego, gospodarczego nie pozosta³o bez wp³ywu na
kszta³t kontroli pañstwowej. Tu¿ po II wojnie ¶wiatowej nie
reaktywowano NIK. Pocz±tkowo jej funkcje kontrolne sprawowa³o Prezydium
Krajowej Rady Narodowej za po¶rednictwem Biura Kontroli. Nastêpnie od
wej¶cia w ¿ycie ustawy konstytucyjnej z 1947 r., Biuro Kontroli
usytuowane zosta³o przy Radzie Pañstwa, która przejê³a
kompetencje Prezydium KRN.
Reaktywowanie NIK, zapowiadane we wspomnianej ustawie konstytucyjnej z
1947 r., nast±pi³o na mocy ustawy z dnia 9 marca 1949 r. o kontroli
pañstwowej. W ¶wietle tej ustawy NIK stanowi³a organ kontroli
niezale¿ny od rz±du, bezpo¶rednio podporz±dkowany Radzie Pañstwa,
powo³any przede wszystkim do kontroli dzia³alno¶ci naczelnych w³adz i
urzêdów w dziedzinie administracji publicznej i gospodarki
narodowej.
NIK obejmowa³ kontrol± równie¿ dzia³ania
terenowych organów administracji i jednostek gospodarki, ale
tylko w zakresie niezbêdnym dla oceny prawid³owo¶ci dzia³ania
naczelnych i centralnych organów administracji. NIK
funkcjonowa³a na zasadzie kolegialno¶ci. Kolegium tworzyli Prezes NIK
jako przewodnicz±cy oraz wice prezesi. W swej dzia³alno¶ci kontrolnej
NIK mog³a siê pos³ugiwaæ kryterium legalno¶ci, rzetelno¶ci,
gospodarno¶ci, celowo¶ci w dzia³alno¶ci finansowej, gospodarczej i
organizacyjno-administracyjnej oraz zgodno¶ci z ustalonymi wytycznymi
polityki pañstwowej i planami gospodarczymi."
¼ród³o: NBP /
Mennica Polska SA / NIK / Wikipedia
|
Pobierz opis w formacie PDF
Dostêpno¶æ: produkt dostêpny
|
|