27 września 1939 r. w
oblężonej Warszawie powołano do życia Służbę Zwycięstwu Polski,
organizację będącą zalążkiem Polskiego Państwa Podziemnego.
Twórcy SZP uważali, że w jednej wojskowo-cywilnej
organizacji konspiracyjnej powinien się skupiać wysiłek społeczeństwa
polskiego, dążącego do odzyskania niepodległości.
Na czele SZP stanął generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski ps.
„Torwid” jako jej dowódca. Jego
zastępcą, a jednocześnie komisarzem cywilnym był bohaterski prezydent
stolicy Stefan Starzyński. Po jego aresztowaniu (27 października 1939)
stanowisko to objął Mieczysław Niedziałkowski z PPS (aresztowany 22
grudnia 1939).
Już 10 października 1939 r. utworzono Główną Radę Polityczną
SZP. W jej skład wchodzili przedstawiciele najważniejszych,
działających konspiracyjnie, partii politycznych: PPS, SD, SL i SN.
Krajowa koncepcja utworzenia jednej wojskowo-cywilnej organizacji
konspiracyjnej nie została zaakceptowana przez rząd Rzeczypospolitej
Polskiej, który powstał pod przewodnictwem generała
Władysława Sikorskiego na przełomie września i października 1939 r. w
Paryżu.
13 listopada 1939 r. premier Sikorski powołał Komitet
Ministrów dla Spraw Kraju oraz organizację wojskową
– Związek Walki Zbrojnej, z generałem Kazimierzem Sosnkowskim
jako komendantem głównym. W okupowanym kraju tworzono,
głównie w wyniku przekształcania struktur SZP, komendy
obszarów i okręgów ZWZ.
Od czerwca 1940 r., po kapitulacji Francji, komendantem
głównym ZWZ został dotychczasowy komendant okupacji
niemieckiej generał Stefan Grot-Rowecki. Po jego aresztowaniu 30
czerwca 1943 r., dowódcą Armii Krajowej został generał
Tadeusz Bór-Komorowski.
Naczelnym zadaniem Polskiego Państwa
Podziemnego było przygotowanie i przeprowadzenie zwycięskiego powstania
powszechnego. Dlatego też oprócz rozwijania struktur
terytorialnych tworzono w ramach ZWZ (od 1942 r. Armii Krajowej)
specjalne formacje, przeznaczone do realizacji wyznaczonych zadań.
Jedną z takich formacji był „Wachlarz”, powołany w
celu stworzenia osłony od wschodu bazy powstańczej na terenie kraju.
Według planu powstania powszechnego w momencie mobilizacji i
przystępowania do jawnej walki oddziały Armii Krajowej miały przyjmować
nazwy przedwojennych jednostek Wojska Polskiego, stacjonujących na
danym terenie. Na przełomie 1943 i 1944 r. zmieniono plan powstania
powszechnego wobec spodziewanego wkroczenia na terytorium II
Rzeczypospolitej Armii Czerwonej (po zerwaniu stosunków
dyplomatycznych sowiecko-polskich w wyniku odkrycia zbrodni
katyńskiej). Nasilono akcję sabotażowo-dywersyjną pod kryptonimem
„Burza”.
W ramach tej akcji oddziały Armii Krajowej
przystępowały do otwartej zbrojnej walki z oddziałami niemieckimi,
celem wyzwolenia głównych ośrodków państwa
polskiego. Tak było we Lwowie i Wilnie (operacja „Ostra
Brama”), a także na Wołyniu.
Ogromną rolę w działalności ZWZ-AK odgrywał wywiad. Jedną z jego
cenniejszych akcji także dla naszych aliantów, było
rozpracowywanie przez polskie podziemie produkcji niemieckiej
„cudownej broni” – pocisków V1
i V2. Inną, niezmiernie ważną działalność prowadziło Biuro Informacji i
Propagandy, wydające w tysiącach egzemplarzy prasę i broszury
konspiracyjne.
Zagrożenie istnienia niepodległej Polski w wyniku powołania przez
Sowietów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
przyczyniło się do podjęcia przez naczelne władze Polskiego Państwa
Podziemnego dramatycznej decyzji o rozpoczęciu 1 sierpnia 1944 r.
powstania w Warszawie.
Pomimo bohaterskiej dwumiesięcznej walki
powstanie upadło. Generał Bór-Komorowski, przed
pójściem do niewoli, wyznaczył na swojego następcę generała
Leopolda Okulickiego ps. „Niedźwiadek”. Był on
ostatnim dowódcą Armii Krajowej. Aresztowano go w marcu 1945
r., zmarł w grudniu 1946 r. w więzieniu Butyrki w Moskwie.
W ramach Polskiego Państwa Podziemnego funkcjonowała też Delegatura
Rządu na Kraj. W maju 1940 r. został wysłany z Paryża do Warszawy płk
Jan Skorobohaty-Jakubowski ps. „Vogel”, jako
tymczasowy delegat rządu. 3 grudnia 1940 r. premier RP gen. Sikorski
mianował dwóch głównych delegatów
rządu: Adolfa Bnińskiego – na ziemie wcielone do III Rzeszy
– oraz Cyryla Ratajskiego – na obszar tzw.
Generalnego Gubernatorstwa. W ramach Delegatury tworzono struktury
terenowe, obejmujące poszczególne województwa
(Okręgowe Delegatury Rządu) oraz powiaty (Powiatowe Delegatury Rządu).
Po aresztowaniu Adolfa Bnińskiego i dymisji Cyryla Ratajskiego
delegatem rządu na kraj został mianowany prof. Jan Piekałkiewicz. Po
jego aresztowaniu (19 lutego 1943) stanowisko to objął Jan Stanisław
Jankowski – aresztowany (już jako wicepremier rządu RP) przez
NKWD w marcu 1945 r. Zmarł w marcu 1953 r. w sowieckim więzieniu we
Włodzimierzu nad Klaźmą.
dr Waldemar Grabowski, Instytut Pamięci Narodowej
źródło: NBP / Mennica Polska
