"...żeglarz ten stoi w jednym rzędzie obok Krzysztofa Kolumba,
Ferdynanda Magellana, Vasco da Gamy i Abla Tasmana. Zawdzięczamy mu
znajomość natury wyspiarskiej Nowej Zelandii i Nowej Gwinei,
odsłonięcie wybrzeża wschodniego Australii, odkrycie nowych wysp Oceanu
Południowego (wyspy subantarktyczne i antarktyczne). Po
podróżach Cooka wiedziano niewątpliwie, że woda zajmuje
przeszło dwa razy większą przestrzeń aniżeli lądy...".
geograf Oskar Peschel, "Historia ziemioznawstwa"
Kapitan
James Cook wsławił się:
* zbadaniem dróg
wodnych Kanady (1759, 1763-1768),
* trzema
udanymi ekspedycjami na Ocean Spokojny (1768-1771, 1772-1775,
1776-1779), w trakcie których zbadał:
-
wybrzeża Antarktyki,
-
Cieśninę Beringa,
-
wybrzeża Ameryki Północnej,
- Australię, przepływając cieśninę Torresa i potwierdzając tym
samym brak połączenia między Nową Gwineą, a Australią,
- Nową Zelandię,
* tym,
że jego podróże i wykonane przez niego mapy zmieniły
wyobrażenie
o zarysach lądów i mórz,
* równie
wielkie znaczenie miało stwierdzenie możliwości kolonizacji
Australii,
* wprowadzeniem nowych standardów, zwłaszcza w zakresie ochrony zdrowia, w tym skutecznymi, prewencyjnymi działaniami przeciwko szkorbutowi,
* wprowadzeniem do języka
angielskiego słowa tabu (ang. taboo).
Wyprawy kapitana Jamesa
Cooka:
* podczas pierwszej wyprawy na statku
"Endeavour" w latach 1772 - 1775 Cook:
- zbadał Wyspy Towarzystwa,
-
odkrył cieśninę między wyspami Nowej Zelandii (nazwaną na
jego cześć cieśniną Cooka),
* podczas
drugiej podróży w latach 1772 – 1775, Cook:
-
jako pierwszy opłynął Ziemię z zachodu na wschód,
- pierwszy lądował na Nowej Kaledonii,
- odkrył też kilka wysp z grupy Fidżi, wyspy w Polinezji (wyspy
Cooka), dwie wyspy arktyczne - Georgię Południową i Sandwicz
Południową,
- udowodnił także, że
legendarny Ląd Południowy (Terra Australis Incognita) nie
istnieje,
* w czasie trzeciej
podróży Cook:
- wsławił
się odkryciem Hawajów,
-
dotarł do wybrzeża Alaski i na Morze Czukockie.
W czasie
swych wypraw kapitan Cook dowodził następującymi okrętami:
* H.M.S. "Endeavour" (pierwsza wyprawa: 26 sierpnia 1768 -
13 lipca 1771),
* H.M.S. "Resolution"
i H.M.S. "Adventure" (druga wyprawa: 13 lipca 1772 - 30
lipca 1775),
* H.M.S. "Resolution" i
H.M.S. "Discovery" (trzecia wyprawa: 13 lipca 1776 -
październik 1780).
"Endeavour" - statek kapitana Cooka z I wyprawy
James Cook (ur. 27
października 1728 w Marton koło
Middlesbrough, zm. 14 lutego 1779 na wyspie Hawaii) -
angielski kapitan, żeglarz i odkrywca.
Wczesny okres
Cook urodził się w ubogiej rodzinie (ojciec - szkocki imigrant,
najmował się do pracy w polu), jako jedno z pięciorga dzieci w Marton w
północnym Yorkshire w pobliżu obecnego Middlesbrough. Jako
dziecko Cook przeprowadził się z rodziną na farmę w Great Ayton, gdzie
uczył się w miejscowej szkole. Naukę umożliwiał mu pracodawca ojca. W
wieku 13 lat pracował razem z ojcem, który awansował teraz
na stanowisko zarządcy-ekonoma.
W 1745 r. w wieku 16 lat, Cook opuścił dom, aby pracować w sklepie w
wiosce rybackiej Staithes. Po kilkunastu miesiącach właściciel sklepu
przedstawił młodego Jamesa Johnowi i Henremu Walkerom,
którzy byli miejscowymi właścicielami statków do
przewozu węgla. Cook został przyjęty na pokład jako młody
czeladnik-praktykant. Jego pierwszym zadaniem było praca na węglowcu
"Freelove", gdzie spędził kilka lat żeglując pomiędzy Tyne a Londynem.
W tym okresie samodzielnie uczył się algebry, trygonometrii, nawigacji
i astronomii, które miały się mu okazać przydatne w dalszej
karierze.
Gdy ukończył trzyletnią praktykę, zaczął pracować na statkach
handlowych udających się na Bałtyk. Bardzo szybko w tym czasie
awansował na stopień oficera (w 1752 r. na pokładzie "Friendship"), a
już w 1755 r. zaproponowano mu dowodzenie tym statkiem. Mimo tak
szybkiej kariery w marynarce handlowej zgłosił się jako marynarz na
ochotnika do marynarki wojennej, która w tym czasie
stwarzała większe widoki na zrobienie kariery.
W 1755 r. Wielka Brytania przygotowywała się do tzw. "wojny
siedmioletniej". 17 czerwca 1755 r. Cook został zaokrętowany na pokład
okrętu HMS "Eagle" pod dowództwem kapitana Hugha Pallisera.
Bardzo szybko otrzymał stopień bosmanmata.
Portret Jamesa Cooka
Życie rodzinne
Cook poślubił Elizabeth Bates, córkę jednego ze swoich
mecenasów (Cook, jako że pochodził z rodziny mało zamożnej
musiał szukać wsparcia u wysoko postawionych osób w
ówczesnej admiralicji) w grudniu 1762 r. Kiedy nie przebywał
na morzu zatrzymywał się w swoim mieszkaniu na East End w Londynie.
Uczęszczał do kościoła św. Pawła, gdzie jego syn James został
ochrzczony.
Początek kariery
W czasie wojny siedmioletniej zajmował się kartografią, kreśląc mapy
wejść do zatoki św. Wawrzyńca, czym przyczynił się pośrednio do
zdobycia przez Anglików Quebecu. Jego talent kartograficzny
przejawił się najpełniej w stworzeniu dokładnych map wybrzeży Nowej
Fundlandii w 1760 r. Jego doskonała praca zwróciła na niego
uwagę brytyjskiej admiralicji i Royal Society planujących szereg wypraw
odkrywczych.
Pierwsza
podróż (1768-1771)
W 1766 r. Towarzystwo Królewskie zleciło Cookowi
(mianowanemu porucznikiem Royal Navy) odbycie podróży na
południowy Pacyfik, aby umożliwić naukowcom obserwację przejścia Wenus
przez tarczę słoneczną. Ekspedycja na pokładzie "Endeavour", wyruszyła
z Anglii w 1768 r. Cook opłynął przylądek Horn i kontynuował
podróż w kierunku zachodnim. Do Tahiti dopłynął w kwietniu
1769 r., gdzie przeprowadzono nakazane obserwacje astronomiczne. W tym
celu Cook zlecił budowę obserwatorium na wyspie.
Astronomem, który obserwował przejście Wenus, był Charles
Green, asystent poprzednio mianowanego królewskiego
astronoma Nevila Maskelynego. Niezależne obliczenia Greena, Cooka i
Solandera różniły się bardziej niż dopuszczalny margines
błędu. Było to spowodowane głównie niedokładnymi przyrządami
pomiarowymi (brak chronometru).
Podpis kapitana Jamesa Cooka
Kiedy zakończono obserwacje Cook popłynął w kierunku zachodnim
wypełniając tym samym swój drugi cel podróży
jakim było zbadanie czy istnieje na półkuli południowej nowy
nieodkryty kontynent tzw. "Terra Australis Incognita". Towarzystwo
Królewskie (a w szczególności Aleksander
Dalrymple) wierzyło, że taki kontynent musi istnieć, stało to w
sprzeczności z poglądami Cooka, który wątpił w istnienie
wielkiego lądu. Z pomocą wyspiarza z Tahiti imieniem Tupai,
który posiadał rozległą wiedzę o geografii południowej
części Pacyfiku, ekspedycja dotarła do Nowej Zelandii. Cook był tym
samym drugimi Europejczykiem, który ujrzał ten ląd (pierwszy
był Holender Abel Tasman w 1642 r.). Cook naniósł na mapy
zarys wybrzeży wysp (popełniając jedynie drobne błędy). Odkrył także
cieśninę oddzielającą Wyspę Północną od Południowej,
której Tasman nie zauważył.
Następnie Cook kontynuował podróż na zachód.
Obrał za cel Ziemię Van Diemena (obecnie Tasmania), aby sprawdzić, czy
nie jest ona rzekomym południowym kontynentem. Jednak statek został
zniesiony bardziej na północ, docierając do nieznanego lądu,
w miejscu, które obecnie jest częścią południowowschodniego
wybrzeża Australii. Było to (według dziennika pokładowego) 19 kwietnia
1770 r. Cook nie uwzględnił jednak poprawek w czasie, gdy przekraczał
180 południk, a więc prawdziwą datą był 20 kwietnia. Punktem wybrzeża
do którego dotarł "Endeavour" były obecne miasta Orbost i
Mallacoota w stanie Wiktoria. Cook nadał temu miejscu nazwę Point Hicks.
Trasa trzech ekspedycji Cook'a
Ekspedycja płynęła wzdłuż wybrzeża na północ nie tracąc
ziemi z oczu. Tydzień później dotarła do długiej zatoki
wcinającej się w głąb lądu, którą nazwano Zatoką Botaniczną
(w obrębie dzisiejszego Sydney) na cześć odkryć jakich dokonali
botanicy ze statku: Banks, Solander i Spoering.
Miejsce zostało oznaczone jako odpowiednie dla przyszłego brytyjskiego
osadnictwa. Gdy jednak 18 lat później kapitan Arthur Phillip
przypłynął tu, by założyć pierwszą kolonię karną, okazało się, że
miejsce to nie nadaje się dla osadników i daleko odbiega od
wyglądu, jaki zostawił Cook. Philllip popłynął nieco dalej na
północ, do zatoki, którą Cook nazwał Port
Jackson, a nad którą obecnie leży centrum Sydney.
Członkowie ekspedycji zebrali pierwsze opisy australijskiej flory i
fauny. Doszło także do pierwszych kontaktów z tubylcami tj.
Aborygenami. Pierwsi z nich zachowywali się w mniemaniu
członków załogi bardzo dziwnie, bo całkowicie zignorowali
dary jakie przekazali im Anglicy. Kontakt nie był bynajmniej pokojowy,
Anglicy zaczęli strzelać nad głowami tubylców. Jeden został
zraniony. W odpowiedzi na to z pobliskiej wioski nadbiegli inni
Aborygeni i zaczęli ciskać w Anglików oszczepami.
Podróż dalej odbywała się w kierunku północnym. W
dalszym ciągu kreślono na mapach linię wybrzeża, aż do chwili, gdy
statek natknął się na Wielką Rafę Koralową. 11 czerwca 1770 r.
"Endeavour" został poważnie uszkodzony. Dla dokonania naprawy został on
wprowadzony w ujście rzeki (Endeavour w pobliżu obecnego Cooktown). W
międzyczasie Joseph Banks, Herman Spoering i Daniel Solander zebrali
pierwsze okazy australijskiej roślinności. Kontakty z miejscowymi
mieszkańcami miały najczęściej charakter pokojowy. Z miejscowego języka
zaczerpnięto także nazwę dla dziwnego stworzenia, które
poruszało się skacząc. Anglicy nazwali je "kangaroo" od guugu-yimidhirr
jak nazywali Aborygeni kangura szarego.
Kiedy uszkodzenia naprawiono, pożeglowano w stronę obecnego
półwyspu Jork a następnie przez cieśninę Torresa pomiędzy
Australią a Nową Gwineą na zachód.
Mapa Nowej Fundlandii sporządzona przez Cooka
Jak do tej pory Cook nie stracił ani jednego człowieka,
który umarłby na szkorbut. Było to niezwykłym osiągnięciem w
czasach, gdy dieta marynarzy opierała się głównie na solonej
wieprzowinie i sucharach. Stało się tak dzięki temu, że kapitan nakazał
zabranie na pokład (prócz zaopatrywania się w miejscach
postoju wszelkiej świeżej roślinności) kilkunastu beczek kiszonej
kapusty, którą karmiono marynarzy) co dało dobre rezultaty.
Nie uniknięto jednak innych chorób, ponieważ postanowiono
wpłynąć do Batawii na Jawie (stolica Holenderskich Indii Wschodnich).
Batawia była znana w tym czasie jako ognisko chorób
tropikalnych od malarii poczynając na tyfusie kończąc. Załoga
"Endeavoura" boleśnie się o tym przekonała. Choroby zabiły dużą część
marynarzy oraz: Tupaia - wyspiarza z Tahiti, który służył
jako tłumacz, fińskiego sekretarza Banksa, drugiego botanika wyprawy
Hermana Spoeringa, astronoma Charlesa Greena i rysownika Sydneya
Parkinsona. Cook na cześć Spoeringa nazwał jedną z wysp w pobliżu Nowej
Zelandii jego imieniem.
Dziennik pokładowy Cooka
Dzienniki Cooka zostały opublikowane po jego powrocie z
podróży przynosząc mu znaczny rozgłos, jakkolwiek większą
sławę zdobył Joseph Banks. W przeciwieństwie do Cooka był on
arystokratą oraz człowiekiem ustosunkowanym; Banks nie lubił być
anonimowy i nie grzeszył skromnością. Próbował nawet przejąć
dowództwo nad drugą podróżą przygotowywaną przez
Cooka, ale sam zrezygnował zanim podróż ta się rozpoczęła.
Druga podróż (1772-1775)
Królewskie Towarzystwo Naukowe zleciło Cookowi ponowne
poszukiwania mitycznej "Terra Australis", której nie udało
się odkryć w czasie pierwszej podróży. Ponieważ Cook
opływając Nową Zelandię udowodnił że nie jest ona częścią żadnego
większego lądu, przypuszczano, że "Terra Australis" leży bardziej na
południe od pierwszej trasy ekspedycji.
Tym razem w skład ekspedycji wchodziły dwa okręty HMS "Resolution" pod
dowództwem Cooka i HMS "Adventure" z Tobiasem Furneaux.
Wyprawa posuwała się teraz po bardzo wysokich szerokościach
geograficznych i jako pierwsza 17 stycznia 1773 r. przekroczyła
południowe koło podbiegunowe, docierając do 71 stopnia szerokości
geograficznej południowej. Odkryto m.in. wyspy: Płd. Georgię i Płd.
Sandwich. Podróż w arktycznej mgle i huraganowych wiatrach,
minusowych temperaturach, była bardzo trudna.
Statki Cooka Resolution i Adventure na Tahiti,
mal. W. Hodges
Doszło nawet do tego że "Resolution" i "Adventure" całkowicie straciły
ze sobą kontakt. Furneaux w takiej sytuacji podążył w stronę Nowej
Zelandii, gdzie stracił większą część swojej załogi w walce z
Maorysami, a następnie postanowił wracać do Anglii. W międzyczasie Cook
dalej badał Antarktydę (a raczej jej okolice bo samego lądu nigdy nie
ujrzał). Jednak w takich warunkach podróż dla
XVIII-wiecznego statku była przedsięwzięciem prawie niemożliwym. Cook w
końcu poddał się i popłynął na Tahiti w celu uzupełnienia
zapasów.
W czasie podróży powrotnej lądowano na Wyspach
Przyjacielskich, Wyspie Wielkanocnej oraz na Nowych Hebrydach.
Podróż ta udowodniła ostatecznie, że "Terra Australis" jest
tylko naukową mrzonką. Ważną częścią wyprawy było natomiast dowiedzenie
przydatności dopiero co skonstruowanego chronometru, który
służył do dokładnego wyznaczania długości geograficznej.
Po tej podróży Cook otrzymał honorową emeryturę z Royal
Navy. Ale człowiek, który tak kochał morze nie
mógł wytrzymać spokojnego życia emeryta. Chciał odbyć
trzecią podróż, tym razem w celu odnalezienia przejścia
północnozachodniego z Atlantyku na Pacyfik.
Trzecia podróż (1776-1779)
Na swoją trzecią i ostatnią podróż Cook wyruszył na statku
Discovery w lipcu 1776 r., towarzyszył mu na okręcie Resolution kapitan
Charles Clerke. Brytyjczycy opłynęli najpierw Przylądek Dobrej Nadziei
następnie wpłynęli na Pacyfik w rejonie Nowej Zelandii,
później dotarli do Tahiti (wysadzili tu z powrotem Omaia -
tubylca, które zabrano z tych wysp w czasie poprzedniej
wyprawy). W 1778 r. zobaczyli Hawaje, na których wylądowano
w styczniu 1778 r. w zatoce Waimea (obecnie Kaui). Hawaje zostały
wówczas nazwane Wyspami Sandwich na cześć pierwszego Lorda
Admiralicji - Czwartego Earla Sandwich.
Następnym celem ekspedycji było północno-zachodnie wybrzeże
Ameryki Północnej, dotychczas słabo zbadane. 7 marca 1778 r.
dostrzeżono brzegi obecnego stanu Oregon na szerokości geograficznej
44°33'N, jednak mglista i sztormowa pogoda utrudniała
lądowanie. Głównym problemem Cooka stało się znalezienie
zatoki odpowiedniej do zakotwiczenia i uzupełnienia zapasów
wody i żywności oraz naprawienia uszkodzeń okrętów. Kapitan
miał nadzieję że znajdzie taką zatokę w miejscu, którego
początkiem był cypel na szerokości 48°15'N, jednak
wkrótce Cook stwierdził, że zatoka była zbyt mała jako
schronienie dla wyprawy i nadał jedynie imię pobliskiemu punktowi -
Przylądek Flattery (w tym miejscu zaczyna się cieśnina Juan de Fuca
oddzielająca od lądu stałego wyspę Vancouver). Przez następny tydzień
wyczerpani żeglarze nie mogli się nawet zbliżyć do lądu ze względu na
silne wiatry. Kiedy ze statków ponownie ujrzano linię
brzegową 29 marca zobaczono silnie zalesioną wyspę Vancouver,
którą Cook wziął za część stałego lądu. Do zakotwiczenia
wybrano zatoczkę o nazwie Ship Cove w Cieśninie Króla
Jerzego (obecnie Resolution Cove w Cieśninie Nootka). W miejscu tym
przebywano prawie miesiąc. Dobrze układała się współpraca z
mieszkańcami tych ziem (Nootkami), których twarze i ciała
zdobiły liczne tatuaże. Nootkowie posiadali umiejętność budowania łodzi
canoe i bogato rzeźbionych długich, drewnianych chat. Brytyjczycy
zakupili także u nich duże ilości skór, głównie z
wydr morskich.
U krajowców dostrzeżono także przedmioty (srebrne łyżeczki,
żelazne narzędzia), które wskazywały na ich wcześniejsze
kontakty z Europejczykami (prawdopodobnie z Hiszpanami z południa, z
Rosjanami z północy albo z kupcami z Kompanii Zatoki
Hudsońskiej). W latach 1774-1775 mogła dotrzeć tu jedna z wypraw
hiszpańskich pod dowództwem Juana Péreza
Hernándeza. Hiszpanie, którzy obawiali się
brytyjskiej obecności na zachodnim wybrzeżu Pacyfiku wydali nawet
rozkazy wicekrólowi Nowej Hiszpanii (Meksyku), aby ten podjął
wszelkie kroki zmierzające do przeszkodzenia ekspedycji Cooka.
Wicekról jednak zwlekał z wykonaniem tych dyspozycji i
pierwsze hiszpańskie statki wyruszyły na poszukiwanie Cooka dopiero w
1779 r.
26 kwietnia 1778 r. brytyjskie okręty udały się z Nootki na
północ. Zła pogoda znowu zmusiła je do oddalenia się od
lądu, który zobaczyli dopiero będąc na wodach graniczących z
Alaską. Cook ciągle żeglował wzdłuż linii brzegowej, która z
czasem stawała się coraz bardziej postrzępiona i nieprzyjazna, a
wreszcie zaczęła gwałtownie zakręcać na zachód. Kiedy
opłynięto prawie cały półwysep i przepłynięto przez Cieśninę
Beringa zamierzano żeglować na wschód wzdłuż
północnej linii brzegowej kontynentu amerykańskiego. Jednak
ogromne masy lodu i trudności w żegludze po Oceanie Arktycznym zmusiły
Cooka do powrotu na południe.
U Cooka zaszły w tym okresie zmiany charakterologiczne. Stał się ostry
dla załogi, wymagający, a także coraz bardziej zdenerwowany. Zaczął
cierpieć na wrzody żołądka. Był również niekonsekwentny w
swoich zachowaniach (m.in. zmuszał marynarzy, aby jedli mięso
morsów, co jego zdaniem, miało zapobiec szkorbutowi).
Śmierć Jamesa Cooka
W 1779 r. Cook wrócił na Hawaje. 14 lutego 1779 r. w zatoce
Kealakekua, kilku Hawajczyków ukradło jedną z łodzi
okrętowych. Zazwyczaj w takich sytuacjach postępowano w ten
sposób, że brano kilku tubylców jako
zakładników aż do zwrotu skradzionych rzeczy. Tym razem
miano zrobić tak samo, a zakładnikiem miał być król
Hawajów Kalaniopuu. Jednak tym razem na plaży, w miejscu
gdzie Cook wylądował, zebrał się liczny tłum tubylców.
Najpierw w ruch poszły kamienie, potem strzały i dzidy. W tej sytuacji
wydano rozkaz ostrzelania krajowców z muszkietów.
Rozpętała się prawdziwa bitwa, w trakcie której Cook został
zatłuczony na śmierć pałkami.
Zgodnie z legendą Cook został zjedzony. Jednak część ciała, ze względu
na szacunek jakim kapitan cieszył się u wyspiarzy została zachowana
przez starszyznę i króla, a później
zwrócona Brytyjczykom, którzy dokonali
oficjalnego pochówku na morzu. Dowodzenie ekspedycją przejął
Clerke. "Resolution" i "Discovery" wróciły do Anglii w 1780
r.
Cook podczas swojej trzeciej wyprawy dostał zadanie prawie niemożliwe
do wykonania, europejscy geografowie upierali się, że lód
nie stanowi większej przeszkody w letniej porze w rejonach arktycznych.
Pomimo trudnych warunków zdołał on nanieść na mapy linię
brzegową od Góry Św. Eliasza do Cieśniny Beringa i poza nią.
Jednak przebycie tzw. Przejścia Północno-Zachodniego
pomiędzy oceanami okazało się być ponad siły osiemnastowiecznych
drewnianych statków korzystających wyłącznie z siły wiatru.
Pomnik Jamesa Cook' a w Nowej Zelandii
Spuścizna Cooka
James Cook w czasie jedenastu lat żeglowania po Pacyfiku
wniósł olbrzymi wkład w poznanie naszego globu. Największym
osiągnięciem było sporządzenie dokładnych map tych obszarów,
w niektórych przypadkach tak doskonałych, że były w użyciu
do niedawna. Oprócz osiągnięć kartograficznych na konto
ekspedycji należy wpisać liczne odkrycia przyrodnicze (nowe gatunki
zwierząt i roślin); spotkano także nowe ludy takie jak Aborygeni i
Aleuci.
Uczniowie Cooka
Wiele osób, które zrobiło karierę w marynarce
brytyjskiej uczyło się żeglarskiego rzemiosła od Cooka. Byli to m.in.
William Bligh - kapitan HMS Bounty, który popłynął na Tahiti
w 1787 r. w celu przywiezienia sadzonek drzewa chlebowego, George
Vancouver - badacz zach. wybrzeża Ameryki Płn. w latach 1791 do 1794,
George Dixon - uczestnik trzeciej podróży Cooka,
który później poprowadził własną wyprawę.
Ciekawostki na temat
kapitana Jamesa Cooka:
* James Cook był jednym z
pierwszych dowódców, który rozumiał
rolę właściwego żywienia
dla przeżycia załogi, a co najważniejsze potrafił wprowadzić w
życie racjonalną dietę chroniącą marynarzy przed szkorbutem.
Dotychczas z wypraw wracała z zasady mniej niż połowa załogi, a
od szkorbutu ginęło znacznie więcej marynarzy niż w wyniku
jakichkolwiek działań wojennych czy kaperskich. Natomiast kuchnia
na statkach Cooka była zaopatrywana w owoce, warzywa i ... kiszoną
kapustę.
* Cook, poza pielęgnacją żołądków swoich
podwładnych, dbał także o higienę na pokładzie. Wprowadził
codzienne kąpiele, kazał wietrzyć pościel i odzież raz w
tygodniu oraz regularnie poddawał statek dezynfekcji. Te środki
zapobiegawcze znacznie wpłynęły na jakość zdrowia marynarzy.
Jednakże oficjalnie przyjęto je dopiero w 1795 roku.
* Na
pokładzie "Endeavour" znajdowały się 94 osoby, w
tym załoga liczyła 55 osób, kadra
oficerska - 14, 12
marynarzy piechoty morskiej - stanowiło obronę, 1 astronom i 9
„dżentelmenów” na dobór, na
których Cook nie miał wpływu.
Oprócz tego na pokładzie były: dwa charty, trzy koty, siedem
owiec, cztery świnie, dwanaście kur oraz słynna koza, która
zasłużyła się już wtedy w wielu wyprawach swoimi rogami, gdyż
wypraszała namolnych gości na swój sposób,
ubódłszy ich
nielitościwie.
* James Cook odbył swoją pierwszą podróż na
okręcie zwanym "Endeavour" (pierwotna nazwa brzmiała
"Perl of Pembroke"). Był on początkowo przeznaczony do
przewozu węgla do portów leżących na brytyjskim wybrzeżu.
Zbudowany został w Withby w hrabstwie Yorkshire. Inne okręty Cooka
to: "Resolution", "Adventure" i "Discovery".
* Jedna z małych wysp w zatoce Dusky Bay na Wyspie Południowej
nazywa się "Indian Island". Geneza tej nazwy została
wyjaśniona w dzienniku podróży Jerzego Forstera, uczestnika
drugiej wyprawy Cooka. Otóż w dniu 26 marca 1773 roku statek
"Endeavour" wpłynął do Dusky Bay po 123 dniach
przebywania z dala od lądu. Uradowani marynarze początkowo myśleli,
że zatoka jest bezludna, zaczęto karczować drzewa z myślą o
dłuższym pobycie. Byli zachwyceni przyrodą. W czasie dalszej
penetracji odnóg zatoki spotkali grupę tuziemców
i nawiązali z
nimi przyjazne kontakty. W owych czasach wszystkich
mieszkańców
Indii, Indonezji i całej Oceanii, a więc i Nowej Zelandii, nazywano
Indianami. Stąd ta dziwna nazwa małej wyspy w Dusky Bay, gdzie
załoga Cooka zetknęła się z Maorysami.
* Pierwsze pieniądze
pojawiły się w Nowej Zelandii w 1770 roku. W tym to roku James Cook
wręczył Maorysom z okolic Zatoki Królowej Charlotty na
Wyspie
Południowej (Queen Charlotte Sound) srebrną trzypensówkę
jako
prezent, razem z paciorkami, szkiełkami i lusterkami. Inne
źródła
podają, że miało to miejsce w Dusky Bay (Fiordland, drugi koniec
Wyspy Południowej) w 1773 w czasie drugiej podróży Cooka.
Dodają
także, że nie były to prawdziwe pieniądze, ale pozłacane krążki
blaszane z wizerunkiem króla, specjalnie na ten cel
produkowane
przez organizatorów wypraw zamorskich.
* Podczas drugiej podróży Jamesa Cooka po raz pierwszy na świecie użyty został specjalny zegar o nazwie chronometr.
Chronometr kapitana J. Cooka - k 1, kopia h 4,
Lacrum Kendall, 1769, Londyn
Chronometr
- specjalny zegar, cechujący się bardzo dużą
dokładnością. Został skonstruowany w 1759 przez angielskiego stolarza
Johna Harrisona. Chronometr został po raz pierwszy użyty w czasie
drugiej podróży Jamesa Cooka.
W nawigacji stosowane są chronometry mechaniczne z mechanizmem
balansowym, o napędzie sprężynowym. Posiadają mocną obudowę, aby
wytrzymywać działanie zmiennych warunków morskich.
Chronometry są umieszczane w drewnianych skrzynkach, a następnie
zawiesza się je na specjalnym mocowaniu w pozycji poziomej, aby nie
dochodziło do błędów pomiarowych. Błąd wskazań chronometru -
liczba
sekund, o którą przyspiesza lub spóźnia się w
czasie doby, nazywana
jest dziennym ruchem lub chodem chronometru. Ustawiany jest najczęściej
na czas Greenwich, a następnie nie przestawia się go na czas aktualny w
miejscu położenia, lecz różnice czasu z odpowiednim znakiem
zapisuje
się w dzienniku chronometru. Znajomość dokładnego czasu jest niezbędna
przy stosowaniu astronawigacji.
Chronometr - John Harrison, 1759,
Harrison Marine
W konstrukcji chronometru zastosowano szereg nowych rozwiązań.
Specjalny bęben o zmiennej średnicy, na który nawinięta jest
sprężyna,
kompensujący spadek siły naciągu towarzyszący odwijaniu sprężyny.
Zastosowano też nowy rodzaj wychwytu i zamocowania balansu mniej
wrażliwych na drgania z mechanizmem balansowym specjalnej konstrukcji
(bimetaliczny włos balansu kompensujący zmiany temperatury).
Obecnie wobec możliwości korzystania z dokładnych zegarów
elektronicznych i radiowych sygnałów czasu oraz nowoczesnych
systemów
nawigacyjnych chronometry wyszły z powszechnego użycia. Stosowane są
jednak nadal na okrętach jako rezerwowy czasomierz, nieczuły na
działanie impulsu elektromagnetycznego.
Zastosowanie chronometru w nawigacji morskiej
W nawigacji dawniej miał zastosowanie chronometr okrętowy. Tradycyjny
chronometr okrętowy składa się z właściwego zegara w antymagnetycznej
obudowie, zawieszonego w łożu Cardana wewnątrz drewnianej skrzynki,
chroniącej go dodatkowo przed wpływem otoczenia.
Dzienny chód chronometru był zapisywany w specjalnej książce
i
uwzględniany przy obliczeniach nawigacyjnych, jako że w nawigacji nawet
kilku sekundowe odchylenie czasu powoduje błąd rzędu
dziesiątków mil
morskich.
Obecnie tradycyjne chronometry mechaniczne zostały wyparte przez chronometry
elektroniczne oraz nawigację satelitarną.
źródło: Perth Mint / Wikipedia / Roman Antoszewski, "Zbiór wiadomości niezwykłych"