Moneta obiegowa 2 zł - Historia Jazdy Polskiej - Ułan II Rzeczypospolitej, 2011

Data emisji monet w NBP: 15.07.2011 r.

Ułan II Rzeczypospolitej - ostatnia, piąta moneta Nordic Gold z serii uwieczniającej szlachetnych rycerzy i historię polskiej wojskowości.

Oddanie hołdu kawalerii polskiej od zarania państwa polskiego aż po desperackie dni w 1939 roku.

• Awers: wizerunek orła ustalony dla godła Rzeczypospolitej Polskiej. Po bokach orła oznaczenie roku emisji: 20-11, pod orłem napis: ZŁ 2 ZŁ. W otoku napis: RZECZPOSPOLITA POLSKA, poprzedzony oraz zakończony sześcioma perełkami. Pod lewą łapą orła znak mennicy: M/W.
  

• Rewers: centralnie, na tle stylizowanego proporca, stylizowany wizerunek trzymającego lancę ułana na koniu. U góry półkolem napis: UŁAN II RZECZYPOSPOLITEJ.
  
  
• Na boku: ośmiokrotnie powtórzony napis: NBP, co drugi odwrócony o 180 stopni, rozdzielony gwiazdkami.
  

Ułan - żołnierz jazdy lekkiej uzbrojonej w lance, szable oraz broń palną, charakterystycznej głównie dla kawalerii polskiej.

I Rzeczpospolita

Jazda ta tradycjami wywodzi się od Mongołów i Tatarów, u których oghłan albo ułan oznaczał młodzieńca, junaka. Według Piotra Borawskiego słowo ułan było też tytułem przysługującego arystokracji. Arystokracja spokrewniona z rodem Czingis-chana nosiła tytuł Sołtan.

Od końca XIV w. przedstawiciele owych rodów arystokratycznych osiedlali się w Wielkim Księstwie Litewskim, często zachowując tenże tytuł. Jedna z gałęzi rodu Assańczukowiczów przekształciła ten tytuł w nazwisko - Ułan.

Pułk Aleksandra Ułana (8 chorągwi) stanął po stronie Augusta II w czasie wojny domowej 1715-1716, w nagrodę za wierność w 1717 monarcha przeniósł pułk ze służby koronnej na żołd w armii saskiej. Po śmierci Ułana dowódcą pułku został Czymbaj Murza Rudnicki a później Józefa Bielaka, ale pułk nazywano nadal wojskiem ułanowy.

Podczas wojny o austriacką sukcesję (1740-1748) i podczas wojny siedmioletniej (1756-1763) wszystkie pułki jazdy tatarskiej, złożone z tatarskich mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego uzbrojonych w lance, szable oraz krótką broń palną, zaczęto nazywać ułanami.

Chociaż Rzeczpospolita w wojnie siedmioletniej nie brała udziału będąc neutralna, to jednak dwa pułki ułańskie (jazdy tatarskiej) generała Czymbaja Murzy Rudnickiego oraz pułkownika Samuela Mustafy Koryckiego brały udział w tejże wojnie, dzielnie walcząc na polach Niemiec oraz Czech. Tatarzy Litewscy nieodrodnie są związani z polską tradycją ułańską aż do jej końca, dając Ojczyźnie tak znakomitych ułanów jak Józef Bielak, Aleksander Mustafa Korycki, Samuel Ułan, Joachim Murza Korycki, oraz Aleksander Jeljaszewicz.

Król Stanisław August Poniatowski założył pułk ułanów królewskich jako część swojej gwardii przybocznej, noszących rogatywki, kurtki z wyłogami, spodnie z lampasami, uzbrojonych w lance, pistolety oraz szable. Te elementy umundurowania i uzbrojenia stały się tradycyjnie charakterystyczne dla tej formacji. Pod koniec XVIII w. w armiach państw zaborczych, Austrii, Prus i Rosji, zaczęły pojawiać się pułki ułańskie wzorowane na polskich ułanach.

W okresie wojen napoleońskich polscy ułani na służbie francuskiej (ułani Legionów Polskich we Włoszech oraz później ułani Legii Nadwiślańskiej) rozpowszechnili strój ułański w Europie, gdzie powstały formacje lansjerów umundurowane oraz uzbrojone na polski wzór. Do krajów, w których pojawiły się tego rodzaju jednostki, zaliczyć można: Wielką Brytanię, Rzeszę (od 1870 Niemcy) Francję, Hiszpanię, Włochy i kilka państw południowoamerykańskich. Od 1795 Prusy posiadały słynny pułk Towarzyszy, którego zalążkiem był pułk Tatarów litewskich pod dowództwem Janusza Murzy Tuhan-Baranowskiego.

Rozbiory i zabory

Pułki ułańskie dzielnie stawały w wojnie polsko-rosyjskiej 1792, oraz w powstaniu kościuszkowskim w 1794, którą notabene rozpoczął marsz I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej brygadiera Antoniego Madalińskiego. Po powstaniu Księstwa Warszawskiego i zakończeniu kampanii w 1807 większość oficerów oraz żołnierzy pułku Towarzyszy przeszła na służbę polską. W czasie Księstwa Warszawskiego stworzono 10 pułków ułańskich w ciągu 5 lat (1807-1812), a po zajęciu Litwy przez Napoleona stworzono kolejne pułki ułańskie na Litwie, które dostały numerację według pułków kawalerii Księstwa Warszawskiego.

W armii Królestwa Kongresowego powstały również 4 pułki ułańskie wchodzące w skład ułańskiej dywizji kawalerii ze sztabem w Lublinie. W czasie powstania listopadowego i styczniowego formacje ułanów były obecne w armiach oraz oddziałach powstańczych. I Brygada Legionów Polskich Komendanta Józefa Piłsudskiego jako pierwsza posiadała formację ułańską wzorowaną na Ułanach Nadwiślańskich pod dowództwem Władysława Beliny-Prażmowskiego tzw. ułani Beliny.

Ułani Beliny jako pierwszy oddział Legionów Piłsudskiego - Wojska Polskiego wkroczyli z zaboru austriackiego do okupowanego przez Rosjan Królestwa Polskiego w 1914. Ułani Legionów brali udział w walkach I wojny światowej, wykonując słynną szarżę na okopane za drutami kolczastymi pułki rosyjskie pod Rokitną pod dowództwem rotmistrza Dunina-Wąsowicza 15 czerwca 1915. W polskich formacjach w armii rosyjskiej walczył pułk ułanów, znany później jako pierwszy, który pod dowództwem płk. Bolesława Mościckiego wsławił się obroną Stanisławowa przed maruderami rosyjskimi oraz słynną szarżą na bataliony niemieckie oraz austriackie pod Krechowcami 24 lipca 1918. Inny zalążek przyszłego pułku 6 wsławił się szarżą pod Kaniowem przeciwko oddziałom armii niemieckiej ale II Korpus Polski generała Hallera bitwę tę przegrał 11 maja 1918.

II Rzeczpospolita

W 1918 r. w odrodzonym państwie polskim, w tworzonym właśnie Wojsku Polskim powołano pułki ułańskie, zachowując rogatywkę oraz lance. Podobne jednostki istniały też w armii Hallera oraz armii powstania wielkopolskiego. Oprócz pułków ułańskich, wywodzących się z jednostek polskich utworzonych w Rosji, kawalerii wielkopolskiej lub nowo formowanych już w Polsce, utworzono trzy pułki szwoleżerów, wywodzące się z jazdy Legionów Polskich oraz 10 pułków strzelców konnych, nazywanych początkowo też dragonami, utworzonych głównie z jednostek armii polskiej we Francji.

Te trzy formacje kawalerii różniły się jedynie tradycjami i elementami umundurowania; najliczniejsze były pułki ułanów, którym to mianem mylnie i w uproszczeniu określa się czasami całą polską kawalerię przedwojenną. Wszystkie te formacje kawalerii używały karabinków, szabel i lanc. Pułki kawalerii polskiej walczyły o odradzające się państwo polskie w latach 1918-1921. Ułani 14 pułku kawalerii rozstrzygnęły trzydniową bitwę z armią ukraińską pod Jazłowcem 13 lipca 1919.

Ułani oraz szwoleżerowie drugiej dywizji jazdy płk. Juliusza Rómmla byli głównymi aktorami ostatniej wielkiej bitwy kawalerii w historii wojskowości pod Komarowem, gdzie pokonali 2 dywizje słynnej z dzielności oraz okrucieństw "Konarmi" (1 Armia Konna) Siemona Budionnego 31 sierpnia 1920.

Przed II wojną światową w Wojsku Polskim istniało 27 pułków ułanów, 10 pułków strzelców konnych i 3 pułki szwoleżerów. W kampanii wrześniowej, wbrew obiegowym opiniom oddziały te nie szarżowały samobójczo na niemieckie czołgi, lecz stanowiły całkiem skuteczne siły, które potrafiły się szybko przemieszczać, oskrzydlać przeciwnika i często lepiej sobie radzić w chaosie walk niż oddziały piesze.

Regulamin działań kawalerii przewidywał jako podstawowy rodzaj walki walkę pieszo, podobnie jak piechota z wykorzystaniem karabinków i broni maszynowej, a jedynie przemieszczanie się konno, niemniej jednak dochodziło do kilku przypadków szarż konnych przeciw piechocie wroga, przynoszących na ogół dobre rezultaty. We wrześniu 1939 ułani szarżowali pod Krojantami, Kałuszynem, Maliszewem, Wólką Węglową, Krasnobrodem i Lubaczowem.

II wojna światowa

Podczas dalszych walk II wojny światowej, w Wojsku Polskim na Zachodzie nadal funkcjonowały oddziały nazywane tradycyjnie ułanami, lecz na ogół będące już oddziałami pancernymi, używającymi czołgów lub samochodów pancernych i jedynie odwołującymi się do tradycji kawaleryjskich. Jedynie Pułk Ułanów Karpackich w początkowym okresie swojego istnienia w latach 1940-1941 używał koni, lecz nie brał na nich udziału w walkach.

W okupowanym przez Niemcy oraz Sowietów kraju pierwszym oddziałem partyzanckim był oddział mjr. Henryka Dobrzańskiego - Hubala, działający do śmierci dowódcy wiosną 1940. Oddziały kawalerii używane były na małą skalę jedynie w partyzantce prowadzonej głównie przez Armię Krajową. Praktyczne znaczenie tego rodzaju oddziałów wraz z rozwojem techniki wojskowej stopniowo jednak malało. Mimo to, w 1943 w nowo formowanym Ludowym Wojsku Polskim utworzono trzy konne pułki ułanów, które walczyły na terenie Polski i Niemiec w składzie 1 Warszawskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii.

Ludowe Wojsko Polskie

Po zakończeniu Drugiej wojny światowej, rząd komunistyczny Bieruta nakazał rozwiązanie wszystkich pułków kawalerii w 1949 r., przerywając tym samym naszą tradycję ułańską oraz kawaleryjską. Jednym z rezultatów tej decyzji było załamanie się polskiego jeździectwa (wyjątek to złoty medal olimpijski legionisty Kowalczyka w Moskwie 1980).

III Rzeczpospolita

Dopiero po upadku PRL oraz stopniowym odradzaniu się polskich tradycji ułańsko-kawaleryjskich od początku lat 90. różne jednostki Wojska Polskiego, czy to pancerne, czy zmechanizowane oraz aeromobilne, zaczęły wracać do tradycji nazewniczej pułków ułańskich. Powstałe w 1996 r. Stowarzyszenie Szwadron Jazdy RP doprowadziło do powołania w 2000 r. Szwadronu Kawalerii Wojska Polskiego kontynuującego tradycje ułańskie w mundurze oraz uzbrojeniu. Rozwijają się też stowarzyszenia skupiające pasjonatów kawalerii takie jak Stowarzyszenie Miłośników Barwy i Tradycji 11 Pułku Ułanów Legionowych im. Edwarda Rydza Śmigłego - Marszałka Polski lub Szwadron Niepołomice w barwach 8 Pułku Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego.

Sławni ułani: Józef Bielak, Jan Kozietulski, Henryk Dobrzański, Władysław Belina-Prażmowski, Bolesław Wieniawa-Długoszowski, Witold Piasecki, Władysław Anders.

Bibliografia

* Piotr Borawski, Tatarzy w Dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1986
* Bronisław Gembarzewski, Żołnierz Polski, tom 2 – 1697-1795, Warszawa 1960
* Bohdan Królikowski, Ułańskie Lato, Lublin 1999
* Księga Jazdy Polskiej, reprint wydania z 1938 roku wyd. Bellona, Warszawa 1993
* Janusz Piekałkiewicz, Wojna kawalerii 1939-1945, Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski, 2003, ISBN 83-7250-074-6