Krzemionki Opatowskie
- kopalnie sprzed kilku tysięcy lat!
● Prehistoryczna kopalnia krzemienia znana pod nazwą Krzemionki
Opatowskie to jeden z najważniejszych zabytków kultury
materialnej w Polsce i najwybitniejszy zabytek z młodszej epoki
kamienia (neolitu) w Europie Środkowej.
Jest świadectwem wysokiej
kultury technicznej społeczności ludzkich zamieszkujących
w dorzeczu Wisły przed 5000 lat, gdy nie znano jeszcze technologii
produkcji brązu i żelaza. Na jej powierzchni zachował się krajobraz
po neolitycznej działalności górniczej.
● Krzemionki Opatowskie znajdują się na północno-wschodnim
przedpolu Gór Świętokrzyskich, w pobliżu miasta Ostrowiec
Świętokrzyski. W wapieniach jurajskich, przykrytych zwietrzeliną
oraz utworami plejstoceńskimi, występuje krzemień pasiasty, jeden
z najpiękniejszych krzemieni europejskich.
● Krzemień pasiasty wydobywano w Krzemionkach Opatowskich
różnymi metodami górniczymi, poczynając od zwykłych jam
o głębokości około 2 m. Wyjątkowa wartość zabytkowa kopalni
wynika z występowania najbardziej rozwiniętych metod górnictwa
neolitycznego. Ich świadectwem są szyby kopane poprzez utwory
plejstoceńskie oraz drążone przez obecne niżej warstwy wapieni.
Po dotarciu do poziomu występowania krzemieni z dna szybu wykuwano
niskie wyrobiska o wysokości około 60–90 cm, najczęściej na głębokości
od około 5 do 8 m. Twardy wapień z bogatymi poziomami konkrecji
krzemienia pasiastego umożliwiał powstawanie podziemnych komór
w promieniu do 20 m od dna szybu, o powierzchni nawet kilkuset metrów
kwadratowych.
Wypełniano je hałdami odpadkowej skały wapiennej.
Pomiędzy hałdami pozostawiano wąskie chodniki komunikacyjne.
● W podziemnych wyrobiskach zachowały się na ścianach proste
rysunki wykonane węglem drzewnym z łuczyw. Najbardziej
znanym jest rysunek tzw. oranta (od łac. orans, orantis, orare modlić
się; orant – wizerunek postaci modlącej się), którego znaczenie
trudno dzisiaj objaśnić. Prawdopodobnie rysunek związany był
ze światem wierzeń neolitycznych górników.
● Podziemne komory z Krzemionek Opatowskich ukazują najbardziej
rozwiniętą formę górnictwa krzemienia w prehistorycznej Europie.
Powstanie ich było możliwe dzięki twardości skały wapiennej,
dużemu zapotrzebowaniu na krzemień pasiasty i bogactwu złoża.
„Architektura” tych komór należy do wspaniałych przykładów
osiągnięć technicznych europejskiej cywilizacji neolitycznej.
● Fragment jednej z takich komór z pozostawionym wapiennym
filarem pokazano po obu stronach monety o nominale 20 zł. Awers
monety przedstawia jego stan obecny, a rewers ten sam filar
trzydzieści lat wcześniej. Widoczny, postępujący proces wietrzenia
zabytku symbolizuje konieczność wzmożenia troski o ochronę
Krzemionek Opatowskich. Zabytek ten jest godny umieszczenia na
liście światowego dziedzictwa UNESCO.
● Górnicy przychodzili do Krzemionek z pobliskich osad. Pracowali
kilofami o ostrzach krzemiennych i kamiennych oraz kilofami,
młotkami i dźwigniami z rogu. W przygotowywaniu sprzętów
górniczych wykorzystywano również drewno i skóry zwierzęce.
● Krzemień pasiasty wydobywany w Krzemionkach Opatowskich
służył przede wszystkim do wytwarzania ostrzy siekier. Stanowiły one
produkt końcowy pracowni krzemieniarskich, w których obrabiano
surowiec na powierzchni pola górniczego, w pobliżu szybów.
Półwytwory ostrzy siekier wynoszono do wiosek na pobliskiej
wyżynie lessowej. Tam były gładzone i oprawiane.
Siekiery z ostrzami
z krzemienia pasiastego rozchodziły się drogą wymiany na odległość
ponad 600 km od kopalni. Były skutecznymi narzędziami pracy,
niebezpieczną bronią i ważnymi symbolami prestiżu ich posiadaczy.
Często składano je w grobach megalitycznych jako wyposażenie
mężczyzn należących do wspólnot kultury amfor kulistych.
● Kopalnia w Krzemionkach została odkryta 19 lipca 1922 r.
przez geologa Jana Samsonowicza (1888–1959), współpracującego
z archeologiem Stefanem Krukowskim (1890–1982). Prowadzone
od tego czasu badania kopalni ukazują zaskakujący obraz
praktycznej wiedzy, wielu umiejętności, znakomitej organizacji
pracy i imponującej skali przedsięwzięć, podejmowanych przez
społeczności sprzed 5000 lat.
Dzisiaj Krzemionki Opatowskie są
najważniejszym zabytkiem prehistorycznego dziedzictwa kulturowego
w Europie Środkowej. Archeolog, badając je, odkrywa pod ziemią
miejsca niewiele zmienione od czasu, gdy przed kilku tysiącami
lat wycofał się z nich ostatni neolityczny górnik.
Prof. Jacek Lech
Instytut Archeologii i Etnologii PAN
Samodzielna Pracownia Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia
