1 5 0 . r o c z n i c a
p o w s t a n i a s t y c z n i o w e g o
● Lata poprzedzające wybuch Powstania Styczniowego to okres
narastającego terroru carskiego zaborcy, czas masowego sprzeciwu
ludności i manifestacji o charakterze patriotyczno-religijnym.
Podczas jednej z nich, 27 lutego 1861 r. śmiertelnie rannych zostało
pięć osób. Ich pogrzeb, a miesiąc później
ostrzelanie tłumu na pl. Zamkowym w Warszawie, w wyniku czego zginęło
sto osób, spowodowały radykalizowanie się
nastrojów, rozwój konspiracji, a także ogłoszenie
żałoby narodowej.
W wielu miastach, m.in. w Wilnie, Żytomierzu, Kielcach, odbyły się
marsze poparcia i solidarności z mieszkańcami stolicy.
Kobiety
przywdziały żałobne stroje. Nosiły też tzw. biżuterię patriotyczną z
symbolami zniewolonego narodu: koroną cierniową, kotwicą, sercem,
kajdanami z łańcuchem lub herbem z polskim Orłem, litewską Pogonią i
ukraińskim Michałem Archaniołem.
Popularne były również
elementy stroju narodowego, np. konfederatki - czapki typu rogatywka.
Władze carskie szykanami i wysokimi grzywnami zmuszały do zdjęcia oznak
żałoby. Równocześnie kształtowały się konspiracyjne obozy
polityczne. Przedstawiciele „czerwonych” dążyli do
walki i ogłoszenia reform społecznych, a zwłaszcza uwłaszczenia
chłopów i przez to przyciągnięcia ich do powstania.
Z kolei „biali” byli przeciwni wybuchowi powstania
i skłonni pójść na ugodę z władzą w zamian za ograniczone
reformy.
● Kolejne posunięcia władzy rosyjskiej: ogłoszenie stanu wojennego,
profanacja świątyń katolickich i w konsekwencji zamknięcie wielu
kościołów, masowe aresztowania i zesłania, doprowadziły do
wzrostu napięcia. Niespodziewany pobór do
wojska młodych mężczyzn podejrzanych o konspirację spowodował wybuch
powstania w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r.
● W Warszawie działał w podziemiu Tymczasowy Rząd Narodowy. Jego
pierwsze decyzje dotyczyły uwłaszczenia chłopów,
którym obiecano ziemię za udział w powstaniu. Władza została
podzielona na wojskową i cywilną.
Niezwykle sprawnie jak na warunki
konspiracyjne działała łączność z prowincją, aprowizacja, ściąganie
podatku narodowego.
Tajne państwo polskie było ewenementem na skalę europejską.
Funkcjonowało do czasu, gdy carska policja za pomocą masowych
aresztowań i tortur rozbiła jego struktury.
● Na terenie Królestwa Polskiego stacjonowała około
100-tysięczna armia rosyjska. Przeciwstawiono jej nieprzeszkolone i
słabo uzbrojone polskie oddziały. Jedyną możliwą formą walki była więc
wojna partyzancka.
Początkowo unikano starć w otwartym polu. Kiedy dotarła broń zakupiona
za granicą, a ochotników przeszkolono w leśnych obozach,
doszło do wielu bitew o sporym znaczeniu wojskowym, psychologicznym i
propagandowym (m.in. pod Okszą, Słupią, Węgrowem i Żyrzynem).
Największe natężenie walk miało miejsce latem 1863 r.
W sumie podczas prawie dwóch lat powstania stoczono około
1200 bitew i potyczek, a w oddziałach powstańczych służyło około 200
tys. osób. Wyjątkową odwagą odznaczyły się kobiety,
zapewniając łączność oraz opiekę rannym i rodzinom poległych.
● Powstanie objęło swym zasięgiem ziemie zaboru rosyjskiego. Liczono na
szersze poparcie państw europejskich, jednak ograniczyły się one do
złożenia not protestacyjnych.
Powstanie wsparli nieliczni ochotnicy, m.in. z Włoch, Francji, Rosji i
Niemiec. Trudności ze zlikwidowaniem partyzantki spowodowały, że
Rosjanie wprowadzili niespotykany terror - odpowiedzialność zbiorową,
publiczne egzekucje, masowe
konfiskaty majątków i zesłania na Syberię.
W dniu 15 sierpnia 1864 r. na stokach Cytadeli w Warszawie powieszono
członków Rządu Narodowego: Romualda Traugutta, Romana
Żulińskiego, Józefa Toczyskiego, Rafała Krajewskiego, Jana
Jeziorańskiego.
Podczas walk poległo około 30 tys. powstańców, blisko 38
tys. znalazło się na Syberii, wielu wyemigrowało.
Powstanie Styczniowe było ostatnim zbrojnym zrywem narodu polskiego
walczącego o Ojczyznę, przed odzyskaniem niepodległości w 1918 r.
autor: Elżbieta
Kamińska, st. kustosz Muzeum Historycznego m.st. Warszawy
