Rewers monety przedstawia koło wirnika szyfrującego Enigmy, a na na obwodzie umieszczono nazwiska matematyków, którzy w 1932 roku rozwiązali zagadkę Enigmy: Rejewski, Różycki, Zygalski.



ENIGMA (łac. zagadka, z gr. aenigma) - niemiecka maszyna szyfrująca. Używana komercyjnie od lat 20. XX wieku została zaadaptowana przez instytucje państwowe wielu krajów. Najbardziej słynne jest zastosowanie Enigmy przez wywiad oraz armię niemiecką, co zostało złamane przez polski wywiad.

Enigma powstała w Niemczech, a jej wynalazcą był Hugo Koch, który sprzedał jej patent inżynierowi Arturowi Scherbiusowi. Niemiecka marynarka wojenna zaczęła stosować Enigmy już w 1926 roku, na lądzie weszły do użycia kilka lat później. Na jej podstawie opracowano japoński szyfr Purpurowy (Szyfr Purple).

HISTORIA ZŁAMANIA ENIGMY

Pod koniec XIX i na początku XX wieku większość szyfrów znanych w kryptologii i stosowanych w praktyce miała charakter podstawieniowy. Szyfry takie nie ukrywają własności statystycznych języka w którym pisane są teksty jawne, np. częstości względnych występowania liter e, a, z itp. Skutkiem tego w epoce przed zastosowaniem mechanicznych maszyn szyfrujących główną rolę w kryptoanalizie czyli nauce o łamaniu szyfrów odgrywali lingwiści.

Francuzi, Anglicy a także Polacy próbowali złamać kod Enigmy już pod koniec lat dwudziestych, jednakże bez rezultatu.

Problemy te były spowodowane głównie przełomowym na owe czasy zastosowaniem w maszynach Enigma szyfrów polialfabetycznych, w których każda litera tekstu jawnego szyfrowana jest za pomocą innej permutacji alfabetu, co pozwala ukryć własności językowe szyfrogramu.

Wówczas kierownictwo Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego zatrudniło do pracy profesjonalnych matematyków.

W 1929 roku zorganizowano kurs kryptologii dla studentów matematyki na Uniwersytecie Poznańskim (skierował ich na ten kurs profesor Zdzisław Krygowski z tego uniwersytetu). Na kurs zgłosili się m.in.: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski.

W końcu września 1932 roku Rejewski zaczął pracować nad Enigmą. Mocarstwa zachodnie tak mocno wierzyły w niemożliwość złamania algorytmu szyfrującego Enigmy, że w zasadzie zaprzestały jakichkolwiek prób.

Dlatego między innymi, traktując informacje te jako bezwartościowe, francuski wywiad przekazał plany budowy maszyn Enigma zdobyte w okolicach roku 1931 od francuskiego agenta Hans-Thilo Schmidta (ps. Asche) Polakom. Pomimo odtworzenia struktury wewnętrznej Enigmy, wciąż nie udawało się odczytywać wiadomości.

Główny problem polegał na odtworzeniu na podstawie znajomości zasady działania i zaszyfrowanego tekstu, klucza pozwalającego odszyfrować nadawane komunikaty. Wkrótce do Rejewskiego dołączyli dwaj pozostali matematycy, Zygalski i Różycki.

Szyfr Enigmy złamali oni ostatecznie w końcu grudnia 1932 roku.

Pierwsza polska kopia wojskowej wersji Enigmy powstała w 1933 roku w fabryce "AVA". Kierowali nią: inżynier Antoni Palluth (jeden z wykładowców na wspomnianym wyżej kursie kryptologicznym), Edward Fokczyński, oraz: Leonard Danilewicz i Ludomir Danilewicz. Od tego też czasu Polacy mogli odczytywać korespondencję niemiecką, choć nie było to proste, bowiem Niemcy stale udoskonalali zarówno maszynę, jak i sposoby szyfrowania.

Polacy opracowali niezwykle efektywne metody deszyfrowania szyfrów Enigmy, wykorzystując w tym celu w sposób nowatorski istniejące teorie kombinatoryczne tzw. cykli i transpozycji. Skonstruowano także urządzenie zwane bombą, służące do dekryptażu wiadomości dzięki przeszukiwaniu przestrzeni możliwych kluczy w oparciu o opracowaną teorię cykli.

Należy zwrócić uwagę, że było to osiągnięcie niezwykłe jak na owe czasy, jako że wykorzystywano proces czysto elektro-mechaniczny, bez użycia jakiejkolwiek elektroniki.

Wykorzystywano oczywiste błędy niemieckich szyfrantów, jak np. powtarzanie klucza w każdym szyfrogramie jako jego pierwszych sześciu znaków. Szyfrowanie komunikatów polegało na użyciu książki kodowej w celu ustalenia kluczy wstępnych na dany dzień, którymi następnie szyfrowano powtórzony klucz dobierany losowo dla każdej transmisji, którym szyfrowano resztę komunikatu. Jeśli wybrano klucz abc, to początek komunikatu (przed zaszyfrowaniem) miał postać: abcabc....

Dzięki opracowanej przez Polaków matematycznej metodzie wystarczało to do złamania szyfru, o ile dostępna była pewna ilość zaszyfrowanych wiadomości, co w normalnych warunkach osiągano po ok. dwu-, trzygodzinnym nasłuchu meldunków niemieckich.

W 1939 roku Niemcy zmienili system szyfrowania i zaniechali nadawania powtórzonych zaszyfrowanych kluczy w nagłówku szyfrogramów, co spowodowało, że dalsza deszyfracja wymagałaby rozbudowania deszyfratorów - bomb - o dodatkowe kilkadziesiąt modułów, lub nasłuchu większej ilości meldunków, w praktyce więcej niż było to możliwe. Koszt takiej operacji przekraczał budżet polskiej komórki wywiadu.

W tej sytuacji 25 lipca 1939 roku w Pyrach pod Warszawą, w siedzibie Biura Szyfrów, doszło do spotkania z wysłannikami sojuszników. Dwie Enigmy przekazano wówczas Francuzom i Brytyjczykom, wraz z materiałami do dekryptażu. Jednak Polacy nie zaniechali prób dekryptażu pomimo problemów finansowych i organizacyjnych.

Udało się udoskonalić metody matematyczne na tyle, że nadal możliwe było odczytywanie meldunków wroga większym nakładem pracy i przy użyciu obszerniejszego materiału nasłuchowego.

Po wybuchu wojny zespół polskich kryptologów podobnie jak dowództwo naczelne wyjechał z kraju poprzez Rumunię. Dzięki zręcznym zabiegom i sprytowi, członkom zespołu udało się, unikając internowania w Rumunii, przedostać do Francji, gdzie kontynuowano dekryptaż.

Dzięki przedwojennym kontaktom we francuskim dowództwie zespół kryptologów mógł liczyć na wsparcie, polegające na dostarczaniu meldunków z nasłuchów łączności wroga, zaś po zajęciu Francji przez Niemców oraz po objęciu władzy przez rząd Vichy kontynuowano dekryptaż. Posługiwano się przy tym siecią nasłuchową pracującą w oparciu o francuski ruch oporu, a posługującą się nielegalną siecią nasłuchową rządu Vichy.

Tak skomplikowana sytuacja nie mogła trwać długo i po około półrocznym okresie przejściowym, kiedy Niemcy zacieśniali kontrole działań rządu francuskiego oraz zaczęli prowadzić radiopelengację w bezpośrednim sąsiedztwie siedziby kryptologów znajdującej się w starej willi w miejscowości Uzès, zespół musiał uciekać. Za pomocą sfałszowanych dokumentów przedostali się do Algierii, a stamtąd do Wielkiej Brytanii pod koniec 1941 roku.

Z powodów utajnienia informacji o pochodzeniu meldunków deszyfrowanych przez polski zespół oraz objęcia ogólną ścisłą tajemnicą wszelkich materiałów dotyczących Enigmy w Wielkiej Brytanii publikacje na tematy związane z dekryptażem tej maszyny szyfrującej aż do końca lat 60. prezentowały błędne stanowisko.

Pisano, że Enigma nie została złamana, zaś w późniejszym okresie przypisano całą zasługę Anglikom, w szczególności Turingowi. Jednak prawda została ujawniona w latach 70. (a we Francji pisano o tym już w latach 60.).

Tak długie utajnienie informacji po części spowodowane było tym, że w latach zimnej wojny Enigma była produkowana i rozprowadzana przez rząd angielski jako maszyna szyfrująca dla dyplomatów w krajach trzeciego świata.

Zachowanie w tajemnicy faktu złamania jej metody szyfrowania pozwalało wywiadowi brytyjskiemu i innym wywiadom państw zachodnich na dostęp do informacji, w tym poczty dyplomatycznej państw, które zakupiły maszyny szyfrujące enigma.

Deszyfratory, które skonstruowano następnie w Bletchley Park (Wielka Brytania), powstały na podstawie otrzymanych wówczas od Polaków materiałów. W roku 2002 w tamtejszym muzeum odsłonięto pamiątkową tablicę upamiętniającą dokonania Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego oraz Henryka Zygalskiego.

źródło: NBP / Mennica Polska / tekst i zdjęcia: Wikipedia - wolna encyklopedia