100 dram, Zagrożone Zwierzęta Kaukazu

100 dram, Lampart - srebrna moneta kolekcjonerska z serii "Zwierzęta Kaukazu" bita w Mennicy Polskiej dla Banku Centralnego Armenii.

Zagrożona fauna Kaukazu to piękna seria monet z wizerunkami zagrożonych zwierząt kaukaskich na tle świętej góry Ormian - Araratu. Seria będzie składać się z 12 monet, które będą emitowane po 4 tematy rocznie.

Do chwili emisji tej monety wyemitowano już łącznie sześć monet z tej serii: Niedźwiedź, Jeż, Żółw, Żbik, Kaczka, Lampart (Pantera).

Zalety tej serii to przede wszystkim: doskonała jakość monet wybitych na zlecenie Banku Armenii w Mennicy Polskiej S.A., ciekawy i modny temat w efektownym ujęciu oraz ekstremalnie niski nakład monet.

Wszystkie te atuty dają gwarancję sukcesu tej serii.

Każda moneta z tej serii to krok w trwającym programie monetarnym „Dziki Świat Kaukazu - Zagrożone Zwierzęta Armenii”. Dlatego też każda z monet przedstawia zwierzę, które jest ujęte w Czerwonej Księdze Armenii, zawierającej listę zagrożonych lub chronionych gatunków.

Problem ten został znakomicie zilustrowany dzięki Roussanie i Andrzejowi Nowakowskim. Projektanci monety uwypuklili bowiem ten fakt poprzez dwie czerwone linie, które podkreślają nazwę gatunku danego zwierzęcia w dwóch językach: łacińskim oraz armeńskim.

FORE-ASIAN LEOPARD
This silver commemorative coin depicting Fore-Asian Leopard has been issued by the Central Bank of Armenia under the International Program "Wild World of Caucasus". The Program includes animals that are protected under the Red Book of Armenia. The area of settlement of Fore-Asian Leopard is the South of Armenia - sparse juniper forests and rich cliffy massifs starting from Garni site of Khosrov reserve to the river Araks, towards the border of Iran. A number of Fore-Asian Leopard all over Armenia does not exceed 10-20 species. Since 1972 hunting for this animal has been officially prohibited. It is protected in the Khosrov reserve and the "Sevan" National Park.

Obverse: A superbly realistic depiction of the endangered Anatolian Leopard, stalking through its native habitat. The scientific (Latin genus and species) name PANTHERA PARDUS TULLIANUS appears above and the animal's Armenian name appears below, while the red stripes underscoring the names emphasize its endangered status.

Reverse: In the center, the national coat of arms of Armenia. The legend REPUBLIC OF ARMENIA in English and Armenian, as well as the date of issue and the denomination are also indicated.

Designed by Roussana and Andrzey Nowakowscy. Minted in the Mint of Poland.

Lampart (pantera, leopard, rysiec) (łac. Panthera pardus) - ssak z rodziny kotowatych. Czwarty pod względem wielkości kot świata (po tygrysie, lwie i jaguarze), jeszcze dość liczny w swoim naturalnym środowisku.

Występowanie
Lampart występuje w całej Afryce (z wyjątkiem pustyń) oraz południowej i środkowej Azji. Zamieszkuje wilgotne, zwarte lasy i suchą sawannę, tereny górzyste i równiny. * Zanzibar - wytępiony, * Azja Mniejsza - prawdopodobnie wytępiony, * wyspa Samos - wytępiony, * Bliski Wschód, * Afganistan, Zakaukazie, Kaukaz Północny po rzeki Kubań i Terek Rosyjski Daleki Wschód po Amur - wytępiony na poza Krajem Nadmorskim (Przymorski), * Chiny, Indochiny, południowa Azja Centralna, * subkontynent indyjski wraz z Cejlonem, * Jawa i Sumatra.

Wygląd
Lampart to średniej wielkości kot, posiada okrągłe uszy osadzone na krótkim pysku. Szerokie łapy wyposażone są w ostre pazury. Sierść jest błyszcząca, na grzbiecie i bokach usiana ciemnymi plamami o wielkości grochu albo orzecha. Pantery żyjące w lasach są mniejsze od tych, które żyją na sawannach. Różnią się też ubarwieniem. Koty zamieszkujące tereny otwarte mają jaśniejsze i rzadziej rozmieszczone cętki. Oprócz osobników cętkowanych spotyka się również pantery czarne. Czarna pantera, choć długo uważana była za odrębny gatunek, wcale nim nie jest. Swoją barwę zawdzięcza większej ilości pigmentu (melaniny). Przy dobrym świetle można zauważyć charakterystyczne cętki.

Wielkość
* wysokość: 50-78 cm, * długość ciała: 100-159 cm, * długość ogona: 58-110 cm, * waga: samica 30-40 kg, samiec 50-65 kg.

Pokarm
Poluje na lisy, zające, mangusty, perliczki, węże, jaszczurki, ryby, młode antylopy, świnie rzeczne, szakale, gryzonie czasem nawet polują na małpy(najczęściej szympanse) i wiewiórki. Rzadziej poluje na większe zwierzęta takie jak bawoły i antylopy nigalu. Lamparty wolą naturalną zdobycz, ale jej brak zmusza je do polowania na zwierzęta hodowlane. Zdarzają się lamparty ludojady, ale najczęściej są to osobniki stare, chore, niezdolne do polowań albo samice wychowujące młode.

Tryb życia
Zwierzęta te są samotnikami (choć nieraz grupy rodzinne mogą wynosić od czterech do sześciu osobników). Polują w nocy, a za dnia odpoczywają, często drzemiąc wyciągnięte na gałęzi drzewa. Z reguły prowadzą osiadły tryb życia, lecz w poszukiwaniu nowych terenów łowieckich mogą się przemieszczać. Unikają człowieka. Terytorium samca może osiągać od pięciu do czterdziestu kilometrów kwadratowych. Lamparty charakteryzują się niebywałą zwinnością i siłą. Potrafią się wspinać. Niejednokrotnie wciągają wysoko w koronę drzew ofiary trzy razy cięższe od siebie,a nawet młode żyrafy. Choć nie przepadają za wodą, lamparty potrafią świetnie pływać. Lamparty żyją ok. 15-25 lat.

Rozmnażanie
Dojrzałość płciową lampart osiąga w wieku od 2,5 do 3 lat. Okres godowy u lampartów trwa wiosną, a w tropikach cały rok. Po ciąży trwającej 90-112 dni rodzi się od jednego do sześciu młodych o wadze około 300 gramów, które opuszczają matkę po ok. 2-3 latach w poszukiwaniu własnego terytorium.

Systematyka
Systematyka gatunku jest sporna. Wyróżnia się 7-30 podgatunków.
Podgatunki afrykańskie: * lampart afrykański (Panthera pardus) - Sudan, Etiopia, Kenia (niskie ryzyko), * lampart senegalski (P. p. leopardus) - Afryka Zachodnia, * lampart somalijski (P. p. nanopardus) - Somalia, * lampart berberyjski (P. p. panthera) - Afryka Północna od Maroka po Egipt - skrajnie zagrożony wyginięciem (250 osobników w izolowanych populacjach), * lampart zanzibarski (P. p. adersi) - Zanzibar, prawdopodobnie wytępiony, * P. p. antinorii - Erytrea i tereny przyległe, * P. p. chui - Uganda, * P. p. iturensis - Kotlina Kongo, * P. p. melanotica, Afryka Południowa, * P. p. sindica, Afryka południowozachodnia, * P. p. suahelica - wschodnia Afryka Równikowa, * P. p. shotridgei - Afryka Centralna Podgatunki euroazjatyckie: * lampart indyjski (Panthera pardus fusca), Indie i cześciowo Pakistan - niskie ryzyko, * lampart chiński (Panthera pardus japonensis), Chiny wschodnie - zagrożony wyginięciem, * lampart amurski (Panthera pardus orientalis), Mandżuria, Korea - skrajnie zagrożony wyginięciem, * lampart arabski (Panthera pardus nimr), Półwysep arabski po pustynie Negew na północy, - skrajnie zagrożony wyginięciem (50 osobników na wolności), * lampart perski (Panthera pardus saxicolor) - Iran, Afghanistan, zachodni Pakistan, Turkmenistan, Tadzykistan, Uzbekistan, Kirgistan, Kazachstan - zagrożony wymarciem, * lampart anatolijski (Panthera pardus tulliana), Turcja, Syria, Liban, północny Izrael, wyspa Samos, Gruzja zachodnia, zachodni Kaukaz - skrajnie zagrożony, prawdopodobnie wymarły (ostatni znany osobnik został zastrzelony w 1974, niepotwierdzone obserwacje z okresu późniejszego – ostatni z 2004), * lampart jawajski (Panthera pardus melas), - Jawa - zagrożony wyginięciem, * lampart cejloński (Panthera pardus kotiya) - Sri Lanka - skrajnie zagrożony wyginięciem, * lampart synajski (Panthera pardus jarvisi) - Synaj, Pustynia Judejska - skrajnie zagrożony wyginięciem lub wymarły, * lampart zakaukaski (Panthera pardus ciscaucasica) - obecnie Mały Kaukaz, Góry Tałyskie i przyległe tereny Iranu, Turcji, Gruzji, Kaukaz rosyjski - skrajnie zagrożony wyginięciem, * Panthera pardus delacouri, Azja Południowowschodnia, * Panthera pardus millardi, Kaszmir, północny Pakistan, * Panthera pardus pernigra, Nepal, Kaszmir, * Panthera pardus dathei, południowy Iran, * Panthera pardus pernigra - Tybet.

Ochrona
Niektóre podgatunki lamparta są skrajnie zagrożone wyginięciem: lampart amurski (Panthera pardus orientalis), nimr (Panthera pardus nimr), lampart anatolijski (Panthera pardus tulliana), lampart berberyjski (Panthera pardus panthera) lub wytępione jak lampart zanzibarski (Panthera pardus adersi). Podgatunki zagrożone: lampart chiński (Panthera pardus japonensis), lampart jawajski (Panthera pardus melas), lampart cejloński (Panthera pardus kotiya), lampart perski (Panthera pardus saxicolor), lampart synajski (Panthera pardus jarvisi) i lampart zakaukaski (Panthera pardus ciscaucasica) i Panthera pardus dathei z centralnego Iranu. W ramach programów hodowlanych opracowanych dla ratowania zwierząt ginących, m.in. EEP hodowane są w ogrodach zoologicznych.

Ciekawostki
* Rekord w pożeraniu ludzi ustanowił lampart Rudraprayag, który zabił ponad 125 osób. Sam padł ofiarą myśliwego Jima Corbetta.
* Koty bengalskie powstały poprzez skrzyżowanie lamparta azjatyckiego z kotem domowym, w celu uzyskania kota domowego o pięknym umaszczeniu, zbliżonym do lamparta.

Armenia, Republika Armenii - państwo na Zakaukaziu, graniczące od północy z Gruzją, od południa z Iranem i z azerbejdżańską eksklawą Nachiczewan, od wschodu z Azerbejdżanem, od zachodu z Turcją. Niepodległość uzyskała w 1991 r. w związku z rozpadem ZSRR. Armenia nie ma dostępu do morza. Stolica Armenii to obecnie Erywań, jest też największym miastem w kraju. Od 1991 roku należy do Wspólnoty Niepodległych Państw.
Pochodzenie nazwy państwa
Nazwa pochodzi od perskiej nazwy Armanestân i Arman znalezionych w staroperskich inskrypcjach. Uważa się, że słowo Armen może odnosić się do starożytnej półlegendarnej postaci Arama, sławnego ze swych dzielnych czynów. Irańczycy używają nazwy "Armeni" lub "Ormianie".
Ustrój polityczny
W Armenii obowiązuje konstytucja z 1995 roku przyjęta w referendum. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5 - letnią kadencję. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu (Zgromadzenie Narodowe) o 4-letniej kadencji. 131 deputowanych jest wybieranych w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą sprawuje rząd na czele z premierem, powoływanym przez prezydenta. Ministrów z rekomendacji premiera mianuje prezydent.
Geografia
Armenia zajmuje północno-wschodnią część Wyżyny Armeńskiej. Około 90% kraju leży na wysokości ponad 1000 m n.p.m., największym wzniesieniem jest wygasły wulkan Aragac (4090 m n.p.m.). Jest to obszar aktywny sejsmicznie, ostatnie silne wstrząsy miały miejsce w 1988 i 1993 r. W rowie tektonicznym na wysokości 1900 m n.p.m znajduje się największe na Kaukazie jezioro Sewan (powierzchnia 1240 km kwadratowych,a głębokość do 83 metrów). W południowo-zachodniej części kraju rozciąga się śródgórska kotlina Araracka, osiągająca wysokość 850-1000 m n.p.m. Najdłuższa rzeka Armenii Araks w swym środkowym biegu wyznacza granicę z Turcją i Iranem. Kraj bez dostępu do morza. Na równinach i przedwzgórzach Armenii panuje klimat podzwrotnikowy suchy o cechach kontynentalnych, z krótkimi, mroźnymi zimami i gorącymi latami. Średnia temperatura stycznia wynosi -3°C,a lipca od 24°C do 26°C. Roczna suma opadów waha się od 200 do 500 mm na wyżej położonych obszarach panuje klimat umiarkowany, a na wysokości ponad 2000 m n.p.m. - chłodny górski. Średnia roczna suma opadów przekracza tu 800 mm.
Historia
Ormianie swoje pochodzenie wywodzą od Hajka, prawnuka Noego (syn Togarma, syna Gomera, syna Jafeta) którego arka osiadła na górze Ararat (leżącej w dzisiejszej Turcji). Nazwa Armenia ma pochodzić od imienia ormiańskiego przywódcy Arama. W rzeczywistości Ormianie przywędrowali na teren Armenii już w czasach historycznych, z północy, przez Kaukaz albo przez Bałkany i Anatolię, po czym zasiedlili południowy Kaukaz i całą wschodnią połowę Azji Mniejszej. Armenia właściwa obejmuje nie tylko dzisiejszą Republikę Armenii, lecz również tereny dzisiejszej wschodniej Turcji (Wyżynę Armeńską) po górny Eufrat i wschodni kraniec gór Taurus, północną Mezopotamię (między jeziorami Urmia i Wan) oraz zachodni Azerbejdżan (ściślej - jego część leżącą w dzisiejszym Iranie). Między XI a VII w. p.n.e. na terenach współczesnej Armenii istniało potężne królestwo Urartu, które zostało rozbite przez Scytów. W roku 782 p.n.e. wzniesione zostało miasto Erywań. W VI w. p.n.e. Armenię zajęli Persowie, a w 331 p.n.e. Aleksander Wielki. Armenia pozostawała pod władzą państw diadochów aż do 190 p.n.e. W I w. p.n.e. za panowania króla Tigranesa II Armenia stała się najpotężniejszym państwem Azji Mniejszej, sięgającym od Morza Kaspijskiego do Śródziemnego i od Mezopotamii po Kaukaz. Po śmierci Tigranesa III Armenia utraciła mocarstwowy status, odgrywała jednak istotną rolę w rywalizacji między Rzymem a Partami. Dzięki działalności św. Grzegorza Oświeciciela już w 301 (12 lat przed tym, gdy Konstantyn I Wielki zniósł prześladowania chrześcijan w Rzymie) Armenia ustanowiła chrześcijaństwo religią państwową i jest najstarszym chrześcijańskim państwem świata. W 406 ormiański mnich Mesrop Masztoc stworzył od podstaw alfabet ormiański, co przyczyniło się do bujnego rozwoju kultury. Po upadku królestwa armeńskiego w 428 zachodnia część Armenii znalazła się pod panowaniem Bizancjum, a wschodnia - Persji. Perski ucisk narodowy i religijny doprowadził do wybuchu w 451 powstania w obronie wiary i narodowości, które choć militarnie zakończyło się klęską, stłumione przez znacznie liczniejszych Persów, to jednak zmusiło ich do nadania Armenii szerokiej autonomii. Z powodu wojny z Persami kościół ormiański nie mógł uczestniczyć w soborze chalcedońskim w 451. Wskutek przekłamań i różnic językowych a także machinacji politycznych Bizancjum Ormianie odrzucili w 554 na synodzie w Dwinie postanowienia tego soboru potępiające monofizytyzm, tym samym odłączając się od Kościoła Powszechnego. W VII w. Armenia została podbita przez Arabów i pozostawała pod ich panowaniem aż do 884. Od 885 do 1045 istniało kolejne niepodległe ormiańskie królestwo Ani, podbite przez Bizancjum. W 1071 Armenia została podbita przez Turków. W Cylicji na wybrzeżu Morza Śródziemnego powstało wówczas w 1080 stworzone przez uchodźców Królestwo Małej Armenii, sprzymierzone z krzyżowcami aż do czasu swego upadku w 1375. Aż do XIX w. praktycznie cała Armenia znalazła się pod panowaniem muzułmańskich Turków osmańskich, jednak Ormianie zdołali zachować swą religijną i narodową tożsamość, zaś ormiańscy uchodźcy wnieśli istotny wkład do kultury europejskiej. Ormianie systematycznie emigrowali z terenów zajętych przez Turków i Persów, w wyniku czego przeważająca większość Ormian mieszka dziś poza właściwą Armenią - w diasporze rozsianej po całym świecie. W kolejnych wojnach w latach 1813 i 1828 Imperium Rosyjskie zdobyło na Imperium Osmańskim i Persji wschodnią Armenię, co znacznie poprawiło sytuację Ormian. W latach 1895 i 1915 władze tureckie przeprowadziły na ziemiach zachodniej Armenii dwie fale czystek etnicznych (ludobójstwa) znane dziś pod nazwą rzezi Ormian. W ich toku wymordowano 1-2,6 mln Ormian. Po rewolucji październikowej w Rosji na Armenię z zachodu i wschodu napadli Turcy. Po ich przegranej w I wojnie światowej, w 1918 proklamowano utworzenie Demokratycznej Republiki Armenii. W 1922 bolszewicy wcielili Armenię do Związku Radzieckiego, a ormiańska elita padła ofiarą stalinowskich czystek. Utworzono wówczas Armeńską SRR, która 12 marca 1922 weszła w skład Zakaukaskiej Republiki Radzieckiej i pozostała w niej do 5 grudnia 1939. Po II wojnie światowej nastąpił wzrost gospodarczy i Armenia stałą się najbogatszą spośród republik ZSRR. Za rządów Gorbaczowa odżył spór z Azerbejdżańską SRR o Górski Karabach ("Arcach") - zamieszkany głównie przez Ormian obwód autonomiczny leżący na terenie Azerbejdżanu. Wskutek tego Turcja i Azerbejdżan nałożyły na Armenię blokadę gospodarczą. Sytuację gospodarczą dodatkowo pogorszyło w 1988 silne trzęsienie ziemi, które zniszczyło miasto Giumri oraz zmusiło władze do zamknięcia elektrowni atomowej Mecamor. W lipcu 1990 Armenia ogłosiła swą niepodległość, potwierdzoną w referendum 21 września 1991. Wkrótce potem zmuszona była stoczyć wojnę z Azerbejdżanem w obronie ormiańskiej ludności Górskiego Karabachu, tymczasowo zakończoną korzystnym dla niej zawieszeniem ognia w 1994. Górski Karabach i otaczające go tereny Azerbejdżanu pozostają pod władzą Ormian, na razie jako odrębne państwo, choć silne są tendencje zjednoczeniowe. Sytuacja polityczna regionu dalej pozostaje nieuregulowana.
Gospodarka
Sytuacja gospodarcza Armenii stopniowo ulega poprawie, jest jednak nadal zła jak na standardy europejskie. Armenia pozostaje pod wpływem blokady gospodarczej ze strony Turcji i Azerbejdżanu, jedyną otwartą granicą pozostaje granica z Gruzją. W 1994 rząd przy wsparciu MFW rozpoczął ambitny program liberalizacji gospodarki, który od 1995 przyniósł wzrost gospodarczy i członkostwo w WTO. Armenia zdołała sprywatyzować większość małych i średnich przedsiębiorstw, ograniczyć inflację i ustabilizować walutę. Brak energii elektrycznej i paliw został rozwiązany poprzez ponowne uruchomienie elektrowni atomowej w Mecamor, co pozwoliło krajowi zostać eksporterem energii elektrycznej, ale powoduje naciski ze strony Unii Europejskiej. Rolnictwo jest niedoinwestowane, oparte na przestarzałych technologiach, wskutek czego kraj nie jest samowystarczalny żywnościowo. Gospodarka Armenii nadal pozostaje blisko związana z Rosją. Pomoc dla kraju płynie głównie z diaspory.
Społeczeństwo
Około 3 mln mieszkańców, 96% Ormian, 2% Rosjan, poza tym Grecy, Asyryjczycy, Ukraińcy, Kurdowie. 94% deklaruje przynależność do Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. W wyniku wojny opuściło Armenię około 200 tys. Azerów, przybyło zaś 260 tys. ormiańskich uchodźców z Azerbejdżanu. Z powodów historycznych większość Ormian mieszka poza granicami kraju, na Bliskim Wschodzie, w Rosji, Europie Zachodniej i Ameryce, zaś z powodu złej sytuacji gospodarczej nadal trwa silna emigracja. W latach 1991-2001 wyjechało z Armenii ok. 800 tys. Ormian.
Podział administracyjny
Kraj podzielony jest na 10 prowincji (marzer) i jedno miasto wydzielone - prowincje Armenii: 1. Aragacotn 2. Ararat 3. Armawir 4. Gegharkunik 5. Kotajk 6. Lori 7. Szirak 8. Sjunik 9. Tawusz 10. Wajoc Dzor 11. Erywań (stolica).
źródło: Mennica Polska / Centralny Bank Republiki Armenii / Wikipedia