Sklep internetowy: www.numizmatyczny.pl
20 zł, 65. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim, 2008
previous next contents

numizmatyka

Stan zachowania monety: I (menniczy)

Srebrna moneta, na której upamiętniono pierwsze miejskie wystąpienie zbrojne w okupowanej przez III Rzeszę Europie.

Kolekcja: Srebrne monety o tematyce historycznej

Stan zachowania monety: I (menniczy)
Nominał: 20 zł
Srebro: Ag 925
Stempel: lustrzany
Średnica: 38,61 mm
Waga: 28,28 g
Wielkość emisji: 145.000 szt.
Cena emisyjna NBP: 95 zł
Data emisji monet: 15.04.2008 r. 

Niezwykłe piękno - symboliczne drzewo z ulistnionymi gałązkami wystającymi ponad ceglany mur, którego motyw pojawia się na awersie i rewersie srebrnej monety kolekcjonerskiej projektu Urszuli Walerzak.

20 zł, 65. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim, 2008

Ta wybita z dużą precyzją wymowna w swej symbolice moneta upamiętnia pierwsze miejskie wystąpienie zbrojne w okupowanej przez III Rzeszę Europie. Oddanie hołdu i wspomnienie bohaterskiej walki o ludzką godność.

"My nie chcemy ratować życia.
Żaden z nas żywy z tego nie wyjdzie.

My chcemy ratować ludzką godność."
- Arie Wilner (ps. Jurek) żołnierz ŻOBu.

Poland 2008 20 Zloty 65th Anniversary of Warsaw Ghetto Uprising Silver Proof

The largest single revolt by Jews in Europe during the Holocaust in World War II, the 1943 Warsaw Ghetto Uprising saw Polish Jews rise in a courageous, but inevitably futile insurgency against their Nazi overlords. Opposing Germany’s efforts to incarcerate the remaining population of Warsaw’s Jewish ghetto in the Treblinka concentration camp, the key part of the revolt took place from 19 April to 16 May 1943. Poorly armed, and with few supplies, the rebels were mercilessly crushed by the Germans.

Reverse:
In the center, a tree and the Star of David against a brick wall. Beyong the wall, the tree is budding. At the bottom, "65. ROCZNICA POWSTANIA W GETCIE WARSZAWSKIM" (65th Anniversary of the Warsaw Ghetto Uprising).
Obverse: Along the rim, "RZECZPOSPOLITA POLSKA" for Republic of Poland, and the year of issue. In the center, loose bricks and flames next to an image of the eagle, the state emblem of the Republic of Poland. Under the Eagle’s left foot, the Mint mark. At the bottom, the face value.


20 zł, 65. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim, 2008

Powstanie w getcie warszawskim - to zbrojne wystąpienie żydowskich formacji militarnych, jakie miało miejsce na terenie warszawskiego getta pod koniec jego likwidacji przez Niemców. Wybuchło w wigilię żydowskiego święta Paschy 19 kwietnia 1943 roku, ostatnie walki ustały do połowy maja.

Nie miało celów militarnych: wobec braku jakichkolwiek szans na powodzenie, było desperackim aktem wyboru godnej śmierci z bronią w ręku oraz odwetu i kary na prześladowcach, przez garstkę kilkuset bojowników ŻZW pod wodzą Dawida Moryca Apfelbauma, Pawła Frenkla i Leona Rodala oraz ŻOB dowodzonego przez Mordechaja Anielewicza i Marka Edelmana. Było to pierwsze miejskie wystąpienie powstańcze w okupowanej przez Niemców Europie. Bojownicy ŻOB i żołnierze ŻZW używali podczas walki flagi polskiej i żydowskiej.

Powstanie wybuchło na wezwanie Żydowskiego Komitetu Narodowego w momencie, gdy w wyludnionym już getcie znajdowało się tylko 50-60[1] tysięcy ludzi (wobec niemal pół miliona w szczytowym okresie jego zaludnienia). Miało miejsce podczas zarządzonej przez Heinricha Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta, polegającej na systematycznym przeszukiwaniu dzielnicy i wyłapywaniu resztek kryjącej się ludności.

Gdy na teren getta weszły niemieckie oddziały wojskowe i policyjne pod komendą gen. SS Jürgena Stroopa oraz wspierające je formacje łotewskie i ukraińskie, powstańcy otworzyli do nich ogień. Żydów było mało, ale ustawiali się w szyki, które sami wymyślili. Podczas powstania całe getto zostało spalone, a po jego zakończeniu wysadzona została Wielka Synagoga na ulicy Tłomackie. Od zburzenia ocalał jedynie kościół św. Augustyna na Nowolipkach, gdyż Niemcy utworzyli sobie w nim magazyn.

20 zł, 65. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim, 2008
Fotografia z Raportu Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis:
"Ci bandyci stawiali zbrojny opór"

Siły i straty powstańców
Siły powstańcze osiągnęły liczbę ok. 1 000[1] słabo uzbrojnonych bojowników (ok. 150-600 z ŻOB i 400 z ŻZW). W kwestii liczebności oddziałów powstańczych występują znaczne rozbieżności, gdyż niektóre źródła podają nawet liczbę 1500 powstańców. Żydowscy powstańcy uzyskali pomoc głównie od AK, a także w mniejszym stopniu od SOB, PLAN, oraz GL - zarówno przed, jak i w trakcie walk.

Wsparcie to dotyczyło technologii wytwarzania broni i budowy schronów, powstańcy uzyskali broń palną, benzynę i inne chemikalia do tego potrzebne, a także wsparci zostali przez niewielkie grupy żołnierzy podziemia chętnych do walki w getcie. Często wykorzystywano broń zdobytą na Niemcach, jednak wskutek braku amunicji, zwiększenie ilości pistoletów maszynowych nie poprawiało sytuacji powstańców. Potajemnie utworzone w 1942 r. przez mieszkańców getta schrony i umocnienia, okazały się wyjątkowo przydatne w działaniach powstańczych. Najlepiej rozbudowane powstały w rejonie ul. Miłej, Nowolipiu, Lesznie, Nalewkach, Świętojerskiej i Franciszkańskiej.

W starciach zginęło ok. 7000[1] Żydów, ponad 6 000 spłonęło żywcem[1], ok. 50 000[1] zostało wywiezionych do obozu zagłady w Treblince. W trakcie tłumienia powstania hitlerowcy dopuszczali się wielu okrucieństw i zbrodni na mieszkańcach getta, oraz przeprowadzali liczne masowe egzekucje. Niemcy używali gazów bojowych[1] do zabijania powstańców broniących się w bunkrach.

Dowódca oddziałów niemieckich, gen. SS Jürgen Stroop wydał osobiście rozkaz zwalczania bojowników ŻOB ogniem[2] - żołnierzom niemieckim wydano beczki z benzyną nakazując podpalanie wszystkich schronów, bunkrów i kryjówek.[2] W swoim raporcie z likwidacji powstania w getcie warszawskim Jürgen Stroop podał, że zgładzono lub ujęto 56 065 Żydów. Raport nie dotyczył jednak osób, które zginęły pod gruzami palonego i burzonego getta. Szacuje się, że liczba ta powinna więc wynosić około 62-63 tysiące osób.

Siły i straty niemieckie
Siły niemieckie liczyły łącznie ok. 3 000[1] (2054 żołnierzy i 36 oficerów, 821 grenadierów pancernych Waffen SS, oraz 367 tzw. granatowych policjantów - przeznaczonych do utworzenia kordonu wokół murów getta). Siły niemieckie wspierane były przez artylerię i broń pancerną. Ponadto użyto: baterii lekkiej artylerii Wehrmachtu oddziałów SS Ordnungspolizei (Orpo) (bataliony 22 i 23), SS Sicherheitsdienst (SD), saperów Wehrmachtu, batalionu ukraińskiego tzw. Trawniki-Männer, łotewski i litewskie policyjne oddziały pomocnicze (Askaris).

Niemcy dysponowali uzbrojonymi pojazdami pancernymi, bronią chemiczną, miotaczami ognia, czołgami i artylerią. Zabezpieczenie techniczne stanowiła m.in. warszawska straż pożarna. Straty strony niemieckiej podane przez dowodzącego Jürgena Stroopa wyniosły 16 zabitych i 85 rannych (sam Stroop przyznał po wojnie, że raporty były fałszowane). Inne źródła podają liczby znacznie większe - nawet do 1300 zabitych i rannych, co jednak wydaje się być wielokrotnie zawyżoną wielkością strat strony niemieckiej. Najbliższe prawdy wydają się być łączne straty (zabitych i rannych) strony niemieckiej na poziomie 300 ludzi. Hitlerowcy stracili także 1 czołg i 2 samochody pancerne.

20 zł, 65. rocznica Powstania w Getcie Warszawskim, 2008
Fotografia z Raportu Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis:
"Bandyci zgładzeni w walce"

Pomoc polskiego podziemia dla powstańców Getta
Bojownicy ŻOB-u otrzymali od Armii Krajowej broń: ok. 50 pistoletów, rkm, pm, amunicję, ok. 600 granatów, 30 kg środków wybuchowych (plastyku, ze zrzutów powietrznych), 120 kg środków wybuchowych własnej produkcji, 400 detonatorów do bomb i granatów, 30 kg potasu do produkcji "koktajlu Mołotowa" oraz wielkie ilości saletry potasowej do produkcji prochu strzelniczego. Bojownicy żydowscy zostali także poinstruowani w jaki sposób użyć tych materiałów do konstrukcji bomb, granatów ręcznych i butelek zapalających. Przeszkolono ich także w jaki sposób buduje się fortyfikacje przy czym wskazano im także skąd wziąć cement i inne elementy konstrukcyjne do ich budowy.

Pierwszą partię broni bojownicy ŻZW otrzymali za pośrednictwem Henryka Iwańskiego jeszcze w 1941 r. Bojownicy ŻZW otrzymali także za pośrednictwem Korpusu Bezpieczeństwa od czerwca 1942 r. do początku powstania kwietniowego 1943 r. 3 ciężkie karabiny maszynowe, 100 pistoletów, 7 karabinów, 15 automatów i około 750 granatów. Już po rozpoczęciu powstania w getcie dostarczono także 4 karabiny maszynowe RKM, lekki karabin maszynowy LKM, 11 automatów FM, 50 pistoletów i 300 granatów.

W pierwszej połowie 1942 roku uzbrojenie przekazały również inne grupy Armii Krajowej. W czasie powstania obrońcy getta od pierwszych dni wspierani byli z zewnątrz przez polskie oddziały podziemia zbrojnego AK oraz w mniejszym zakresie przez Gwardię Ludową. Polacy przeprowadzili kilkanaście akcji zbrojnych wokół getta przeciwko oddziałom niemieckim. Już w pierwszym dniu powstania w getcie dnia 19 kwietnia 1943 roku trzy jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego podjęły próbę wysadzenia muru getta za pomocą min na ulicy Bonifraterskiej. Zostali jednak wykryci przez Niemców i w wyniku walki jaka się wywiązała dwóch z nich zginęło na miejscu: Eugeniusz Morawski i Józef Wilk. Zginęło także kilku Niemców, lecz próba wysadzenia muru nie powiodła się.

W walkach wewnątrz getta walczył również Henryk Iwański pseud. "Bystry". Z rozkazem włączenia się do walk wydanym przez dowództwo Armii Krajowej przedostał się do getta tunelem wraz z 18 osobowym oddziałem. Oddział przybył do walczących z uzupełnieniem broni oraz amunicji, a także zastąpił wyczerpanych powstańców na pozycjach między ruinami placu Muranowskiego, a ulicą Nalewki.

W pierwszych dniach powstania nad placem powiewały dwie flagi - żydowska i polska. W trakcie walki 27 kwietnia na pl. Muranowskim żołnierze AK spalili czołg niemiecki, rozbili kompanię Łotyszy oraz zatrzymali Niemców przed domem na Muranowskiej 7. W walkach w getcie zginął brat Iwańskiego oraz jego dwaj synowie, a sam "Bystry" w wyniku odniesionych ran został wyniesiony tunelem przez swoich żołnierzy. Tunelem tym ewakuowano także 34 uzbrojonych bojowników ŻOB. Wśród nich było także dowództwo Żydowskiej Organizacji Bojowej: H. Berliński, M. Edelman, M. Rojzenfeld i A. Szwarcfus.

Udział polskiego podziemia zbrojnego w walkach w getcie oraz poza nim potwierdza stu stronicowy raport generała SS i policji, Jürgena Stroopa, który był dowódcą niemieckich wojsk walczących w getcie. Pisał w nim, że żołnierze niemieccy byli: nieustannie pod ostrzałem ognia spoza getta, to znaczy ze strony aryjskiej. Akcję Iwańskiego opisuje następująco: Główna grupa, wraz z kilkoma polskimi bandytami, wycofała się na tak zwany Plac Muranowski już w pierwszym lub drugim dniu walk. Wspierało ich kilku innych polskich bandytów.

Kalendarium
19 kwietnia - wybuch powstania w Gettcie. Trzy jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego podejmują próbę wysadzenia muru getta.
23 kwietnia - rozlepiono na murach poza gettem odezwę do mieszkańców Warszawy: Toczy się walka o Waszą i naszą wolność. O Wasz i nasz - ludzki, społeczny i narodowy - honor i godność. Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinek, Bełżca, Majdanka. Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski !
27 kwietnia - na rozkaz AK - Henryk Iwański przedostaje się tunelem do getta dostarczając broń i żywność dla bojowników ŻZW, wspólna walka ŻZW i AK z Niemcami na pl. Muranowskim.
5 maja - gen. Władysław Sikorski w audycji radiowej apelował do Polaków o pomoc bojownikom getta.
9 maja - zniszczenie bunkra sztabu ŻOB na ul. Miłej 18 w Warszawie, w którym zginął przywódca powstania Mordechaj Anielewicz wraz z innymi dowódcami.
13 maja - w Londynie w imię protestu przeciwko obojętności świata na te wydarzenia popełnił samobójstwo przez samospalenie Szmul Zygielbojm.
16 maja - Jürgen Stroop nakazał wysadzenie Wielkiej Synagogi na ul. Tłomackie. Z tą datą wiąże się upadek powstania. Wtedy też napisał w raporcie: Była żydowska dzielnica mieszkaniowa przestała istnieć !

Opinie
* Powstanie w getcie uważane jest przez naród żydowski za jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii.
* My nie chcemy ratować życia. Żaden z nas żywy z tego nie wyjdzie. My chcemy ratować ludzką godność - Arie Wilner (ps. Jurek) żołnierz ŻOBu.

Bibliografia
Dwie najsłynniejsze książki opisujące powstanie w getcie warszawskim to: * "Zdążyć przed Panem Bogiem" wywiad z Markiem Edelmanem autorstwa Hanny Krall. * "Rozmowy z katem" - Kazimierza Moczarskiego - opis życia i kariery Jürgena Stroopa. Inne książki na temat powstania w getcie warszawskim: * "Sprawozdanie Juergena Stroopa" redagowany przez Stanisława Piotrowskiego (1948) - pierwsze polskie tłumaczenie niemieckich dokumentów * "Na oczach świata" - Marii Kann – dokument na temat powstania * "Das Lied ist geschrieben mit Blut und nicht mit Blei". Mordechaj Anielewicz und der Aufstand im Warschauer Ghetto. Autorstwa Sabine Gebhardt-Herzberg (tylko w języku niemieckim). 2003. ISBN 3-00-01364-6. Wydawnictwo: Sabine Gebhardt-Herzberg (s.gebhardt-herzberg@gmx.net). * "Nadmiar pamięci. Wspomnienia lat 1939-1946" autorstwa Icchaka Cukiermana. Wydawnictwo: PWN, styczeń 2000, ISBN 83-01-13032-6 * "Pamiętniki z Getta Warszawskiego", autorstwa Michała Grynberga. Wydawnictwo PWN 1993. * "He who saves one life" autorstwa Kazimierza Iranka-Osmeckiego, Crown Publishers, Nowy Jork, 1971. * "W walce o wolność i honor narodu", Adam Kwaterko, Kalendarz Żydowski 5749. * "Ludzie z zamkniętej dzielnicy" Ruta Sakowska, PWN Warszawa 1993. * "Żydzi Warszawy 1939-1943", Władysław Bartoszewski, Marek Edelman, Lublin 1993. * Marek Edelman "Getto walczy". W: R. Assuntino, W. Goldkorn "Strażnik. Marek Edelman opowiada". Kraków 1999. * R. Sakowska "Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Eksterminacja a kultura". W: "Studia z dziejów Żydów w Polsce. T. II". Warszawa 1985. * "Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o powstaniu w getcie Warszawy". Wybór i opracowanie P. Szapiro, Londyn 1992. * Tomasz J. Kaźmierski "Lecz wyście podnieśli kamień". "Zwoje. Periodyk Kulturalny" nr 4 (8), maj 1998. * Stefan Ernest "O wojnie wielkich Niemiec z Żydami Warszawy 1939-1943" Czytelnik , Kwiecień 2003.
Przypisy: 1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 755 (tom6). ISBN 83-0114-179-4. 2. ↑ 2,0 2,1 Pawlak Władysław: Urodzeni w Warszawie. Wydawnictwo Iskry, Warszawa, 1986, s. 122.
źródło: NBP / Mennica Polska S.A. / Wikipedia

previous next contents

Valid HTML 4.0!