Srebrna moneta, na której upamiętniono pierwsze miejskie wystąpienie zbrojne w okupowanej przez III Rzeszę Europie.
Nie miało celów militarnych: wobec braku jakichkolwiek szans
na powodzenie, było desperackim aktem wyboru godnej śmierci z bronią w
ręku oraz odwetu i kary na prześladowcach, przez garstkę kilkuset
bojowników ŻZW pod wodzą Dawida Moryca Apfelbauma, Pawła
Frenkla i Leona Rodala oraz ŻOB dowodzonego przez Mordechaja
Anielewicza i Marka Edelmana. Było to pierwsze miejskie wystąpienie
powstańcze w okupowanej przez Niemców Europie. Bojownicy ŻOB
i żołnierze ŻZW używali podczas walki flagi polskiej i żydowskiej.
Powstanie wybuchło na wezwanie Żydowskiego Komitetu Narodowego w
momencie, gdy w wyludnionym już getcie znajdowało się tylko 50-60[1]
tysięcy ludzi (wobec niemal pół miliona w szczytowym okresie
jego zaludnienia). Miało miejsce podczas zarządzonej przez Heinricha
Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta, polegającej na
systematycznym przeszukiwaniu dzielnicy i wyłapywaniu resztek kryjącej
się ludności.
Gdy na teren getta weszły niemieckie oddziały wojskowe i policyjne pod
komendą gen. SS Jürgena Stroopa oraz wspierające je formacje
łotewskie i ukraińskie, powstańcy otworzyli do nich ogień.
Żydów było mało, ale ustawiali się w szyki, które
sami wymyślili.
Podczas powstania całe getto zostało spalone, a po jego zakończeniu
wysadzona została Wielka Synagoga na ulicy Tłomackie. Od zburzenia
ocalał jedynie kościół św. Augustyna na Nowolipkach, gdyż
Niemcy utworzyli sobie w nim magazyn.
Fotografia z Raportu
Stroopa. Oryginalny
niemiecki podpis:
"Ci bandyci stawiali zbrojny opór"
Siły i straty
powstańców
Siły powstańcze osiągnęły liczbę ok. 1 000[1] słabo uzbrojnonych
bojowników (ok. 150-600 z ŻOB i 400 z ŻZW). W kwestii
liczebności oddziałów powstańczych występują znaczne
rozbieżności, gdyż niektóre źródła podają nawet
liczbę 1500 powstańców.
Żydowscy powstańcy uzyskali pomoc głównie od AK, a także w
mniejszym stopniu od SOB, PLAN, oraz GL - zarówno przed, jak
i w trakcie walk.
Wsparcie to dotyczyło technologii wytwarzania broni i budowy
schronów, powstańcy uzyskali broń palną, benzynę i inne
chemikalia do tego potrzebne, a także wsparci zostali przez niewielkie
grupy żołnierzy podziemia chętnych do walki w getcie. Często
wykorzystywano broń zdobytą na Niemcach, jednak wskutek braku amunicji,
zwiększenie ilości pistoletów maszynowych nie poprawiało
sytuacji powstańców.
Potajemnie utworzone w 1942 r. przez mieszkańców getta
schrony i umocnienia, okazały się wyjątkowo przydatne w działaniach
powstańczych. Najlepiej rozbudowane powstały w rejonie ul. Miłej,
Nowolipiu, Lesznie, Nalewkach, Świętojerskiej i Franciszkańskiej.
W starciach zginęło ok. 7000[1] Żydów, ponad 6 000 spłonęło
żywcem[1], ok. 50 000[1] zostało wywiezionych do obozu zagłady w
Treblince. W trakcie tłumienia powstania hitlerowcy dopuszczali się
wielu okrucieństw i zbrodni na mieszkańcach getta, oraz przeprowadzali
liczne masowe egzekucje. Niemcy używali gazów bojowych[1] do
zabijania powstańców broniących się w bunkrach.
Dowódca oddziałów niemieckich, gen. SS
Jürgen Stroop wydał osobiście rozkaz zwalczania
bojowników ŻOB ogniem[2] - żołnierzom niemieckim wydano
beczki z benzyną nakazując podpalanie wszystkich schronów,
bunkrów i kryjówek.[2] W swoim raporcie z
likwidacji powstania w getcie warszawskim Jürgen Stroop podał,
że zgładzono lub ujęto 56 065 Żydów. Raport nie dotyczył
jednak osób, które zginęły pod gruzami palonego i
burzonego getta. Szacuje się, że liczba ta powinna więc wynosić około
62-63 tysiące osób.
Siły i straty niemieckie
Siły niemieckie liczyły łącznie ok. 3 000[1] (2054 żołnierzy i 36
oficerów, 821 grenadierów pancernych Waffen SS,
oraz 367 tzw. granatowych policjantów - przeznaczonych do
utworzenia kordonu wokół murów getta). Siły
niemieckie wspierane były przez artylerię i broń pancerną. Ponadto
użyto: baterii lekkiej artylerii Wehrmachtu oddziałów SS
Ordnungspolizei (Orpo) (bataliony 22 i 23), SS Sicherheitsdienst (SD),
saperów Wehrmachtu, batalionu ukraińskiego tzw.
Trawniki-Männer, łotewski i litewskie policyjne oddziały
pomocnicze (Askaris).
Niemcy dysponowali uzbrojonymi pojazdami pancernymi, bronią chemiczną,
miotaczami ognia, czołgami i artylerią. Zabezpieczenie techniczne
stanowiła m.in. warszawska straż pożarna.
Straty strony niemieckiej podane przez dowodzącego Jürgena
Stroopa wyniosły 16 zabitych i 85 rannych (sam Stroop przyznał po
wojnie, że raporty były fałszowane). Inne źródła podają
liczby znacznie większe - nawet do 1300 zabitych i rannych, co jednak
wydaje się być wielokrotnie zawyżoną wielkością strat strony
niemieckiej. Najbliższe prawdy wydają się być łączne straty (zabitych i
rannych) strony niemieckiej na poziomie 300 ludzi. Hitlerowcy stracili
także 1 czołg i 2 samochody pancerne.
Fotografia z Raportu
Stroopa. Oryginalny niemiecki podpis:
"Bandyci zgładzeni w
walce"
Pomoc polskiego podziemia
dla powstańców Getta
Bojownicy ŻOB-u otrzymali od Armii Krajowej broń: ok. 50
pistoletów, rkm, pm, amunicję, ok. 600 granatów,
30 kg środków wybuchowych (plastyku, ze zrzutów
powietrznych), 120 kg środków wybuchowych własnej produkcji,
400 detonatorów do bomb i granatów, 30 kg potasu
do produkcji "koktajlu Mołotowa" oraz wielkie ilości saletry potasowej
do produkcji prochu strzelniczego. Bojownicy żydowscy zostali także
poinstruowani w jaki sposób użyć tych materiałów
do konstrukcji bomb, granatów ręcznych i butelek
zapalających. Przeszkolono ich także w jaki sposób buduje
się fortyfikacje przy czym wskazano im także skąd wziąć cement i inne
elementy konstrukcyjne do ich budowy.
Pierwszą partię broni bojownicy ŻZW otrzymali za pośrednictwem Henryka
Iwańskiego jeszcze w 1941 r. Bojownicy ŻZW otrzymali także za
pośrednictwem Korpusu Bezpieczeństwa od czerwca 1942 r. do początku
powstania kwietniowego 1943 r. 3 ciężkie karabiny maszynowe, 100
pistoletów, 7 karabinów, 15 automatów
i około 750 granatów. Już po rozpoczęciu powstania w getcie
dostarczono także 4 karabiny maszynowe RKM, lekki karabin maszynowy
LKM, 11 automatów FM, 50 pistoletów i 300
granatów.
W pierwszej połowie 1942 roku uzbrojenie przekazały również
inne grupy Armii Krajowej.
W czasie powstania obrońcy getta od pierwszych dni wspierani byli z
zewnątrz przez polskie oddziały podziemia zbrojnego AK oraz w mniejszym
zakresie przez Gwardię Ludową. Polacy przeprowadzili kilkanaście akcji
zbrojnych wokół getta przeciwko oddziałom niemieckim. Już w
pierwszym dniu powstania w getcie dnia 19 kwietnia 1943 roku trzy
jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego
podjęły próbę wysadzenia muru getta za pomocą min na ulicy
Bonifraterskiej. Zostali jednak wykryci przez Niemców i w
wyniku walki jaka się wywiązała dwóch z nich zginęło na
miejscu: Eugeniusz Morawski i Józef Wilk. Zginęło także
kilku Niemców, lecz próba wysadzenia muru nie
powiodła się.
W walkach wewnątrz getta walczył również Henryk Iwański
pseud. "Bystry". Z rozkazem włączenia się do walk wydanym przez
dowództwo Armii Krajowej przedostał się do getta tunelem
wraz z 18 osobowym oddziałem. Oddział przybył do walczących z
uzupełnieniem broni oraz amunicji, a także zastąpił wyczerpanych
powstańców na pozycjach między ruinami placu Muranowskiego,
a ulicą Nalewki.
W pierwszych dniach powstania nad placem powiewały dwie flagi -
żydowska i polska. W trakcie walki 27 kwietnia na pl. Muranowskim
żołnierze AK spalili czołg niemiecki, rozbili kompanię Łotyszy oraz
zatrzymali Niemców przed domem na Muranowskiej 7. W walkach
w getcie zginął brat Iwańskiego oraz jego dwaj synowie, a sam "Bystry"
w wyniku odniesionych ran został wyniesiony tunelem przez swoich
żołnierzy. Tunelem tym ewakuowano także 34 uzbrojonych
bojowników ŻOB. Wśród nich było także
dowództwo Żydowskiej Organizacji Bojowej: H. Berliński, M.
Edelman, M. Rojzenfeld i A. Szwarcfus.
Udział polskiego podziemia zbrojnego w walkach w getcie oraz poza nim
potwierdza stu stronicowy raport generała SS i policji,
Jürgena Stroopa, który był dowódcą
niemieckich wojsk walczących w getcie. Pisał w nim, że żołnierze
niemieccy byli: nieustannie pod ostrzałem ognia spoza getta, to znaczy
ze strony aryjskiej. Akcję Iwańskiego opisuje następująco:
Główna grupa, wraz z kilkoma polskimi bandytami, wycofała
się na tak zwany Plac Muranowski już w pierwszym lub drugim dniu walk.
Wspierało ich kilku innych polskich bandytów.
Kalendarium
19 kwietnia - wybuch powstania w Gettcie. Trzy jednostki AK pod
dowództwem kpt. Józefa Pszennego podejmują
próbę wysadzenia muru getta.
23 kwietnia - rozlepiono na murach poza gettem odezwę do
mieszkańców Warszawy:
Toczy się walka o Waszą i naszą wolność. O Wasz i nasz - ludzki,
społeczny i narodowy - honor i godność. Pomścimy zbrodnie Oświęcimia,
Treblinek, Bełżca, Majdanka. Niech żyje braterstwo broni i krwi
walczącej Polski !
27 kwietnia - na rozkaz AK - Henryk Iwański przedostaje się tunelem do
getta dostarczając broń i żywność dla bojowników ŻZW,
wspólna walka ŻZW i AK z Niemcami na pl. Muranowskim.
5 maja - gen. Władysław Sikorski w audycji radiowej apelował do
Polaków o pomoc bojownikom getta.
9 maja - zniszczenie bunkra sztabu ŻOB na ul. Miłej 18 w Warszawie, w
którym zginął przywódca powstania Mordechaj
Anielewicz wraz z innymi dowódcami.
13 maja - w Londynie w imię protestu przeciwko obojętności świata na te
wydarzenia popełnił samobójstwo przez samospalenie Szmul
Zygielbojm.
16 maja - Jürgen Stroop nakazał wysadzenie Wielkiej Synagogi
na ul. Tłomackie. Z tą datą wiąże się upadek powstania. Wtedy też
napisał w raporcie: Była żydowska dzielnica mieszkaniowa przestała
istnieć !
Opinie
* Powstanie w getcie uważane jest przez naród żydowski za
jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii.
* My nie chcemy ratować życia. Żaden z nas żywy z tego nie wyjdzie. My
chcemy ratować ludzką godność - Arie Wilner (ps. Jurek) żołnierz ŻOBu.
Bibliografia
Dwie najsłynniejsze książki opisujące powstanie w getcie warszawskim
to:
* "Zdążyć przed Panem Bogiem" wywiad z Markiem Edelmanem autorstwa
Hanny Krall.
* "Rozmowy z katem" - Kazimierza Moczarskiego - opis życia i kariery
Jürgena Stroopa.
Inne książki na temat powstania w getcie warszawskim:
* "Sprawozdanie Juergena Stroopa" redagowany przez Stanisława
Piotrowskiego (1948) - pierwsze polskie tłumaczenie niemieckich
dokumentów
* "Na oczach świata" - Marii Kann – dokument na temat
powstania
* "Das Lied ist geschrieben mit Blut und nicht mit Blei". Mordechaj
Anielewicz und der Aufstand im Warschauer Ghetto. Autorstwa Sabine
Gebhardt-Herzberg (tylko w języku niemieckim). 2003. ISBN 3-00-01364-6.
Wydawnictwo: Sabine Gebhardt-Herzberg (s.gebhardt-herzberg@gmx.net).
* "Nadmiar pamięci. Wspomnienia lat 1939-1946" autorstwa Icchaka
Cukiermana. Wydawnictwo: PWN, styczeń 2000, ISBN 83-01-13032-6
* "Pamiętniki z Getta Warszawskiego", autorstwa Michała Grynberga.
Wydawnictwo PWN 1993.
* "He who saves one life" autorstwa Kazimierza Iranka-Osmeckiego, Crown
Publishers, Nowy Jork, 1971.
* "W walce o wolność i honor narodu", Adam Kwaterko, Kalendarz Żydowski
5749.
* "Ludzie z zamkniętej dzielnicy" Ruta Sakowska, PWN Warszawa 1993.
* "Żydzi Warszawy 1939-1943", Władysław Bartoszewski, Marek Edelman,
Lublin 1993.
* Marek Edelman "Getto walczy". W: R. Assuntino, W. Goldkorn "Strażnik.
Marek Edelman opowiada". Kraków 1999.
* R. Sakowska "Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Eksterminacja a kultura".
W: "Studia z dziejów Żydów w Polsce. T. II".
Warszawa 1985.
* "Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o
powstaniu w getcie Warszawy". Wybór i opracowanie P.
Szapiro, Londyn 1992.
* Tomasz J. Kaźmierski "Lecz wyście podnieśli kamień". "Zwoje. Periodyk
Kulturalny" nr 4 (8), maj 1998.
* Stefan Ernest "O wojnie wielkich Niemiec z Żydami Warszawy 1939-1943"
Czytelnik , Kwiecień 2003.
Przypisy:
1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Nowa Encyklopedia Powszechna
PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 755 (tom6). ISBN
83-0114-179-4.
2. ↑ 2,0 2,1 Pawlak Władysław: Urodzeni w Warszawie.
Wydawnictwo Iskry, Warszawa, 1986, s. 122.
źródło: NBP /
Mennica Polska S.A. / Wikipedia