Moneta o nominale 10 zł projektu Urszuli Walerzak została wybita stemplem lustrzanym w srebrze. Na awersie, poniżej orła ustalonego dla godła Rzeczypospolitej Polskiej, znajduje się owalny, subtelny hologram z wizerunkiem logo Najwyższej Izby Kontroli, zmieniający kolor w zależności od kąta patrzenia. Natomiast na rewersie został uwieczniony stylizowany wizerunek gmachu, który jest siedzibą NIK od jesieni 1985 roku. Budynek został wzniesiony w 1938 roku dla warszawskiego Urzędu
Wojewódzkiego według projektu architekta
Antoniego Dygata, a swoim układem nawiązuje do barokowych
pałaców magnackich.
"...ktokolwiek grosz
publiczny
do swego rozporządzenia odbiera,
wydatek onegoż usprawiedliwić winien."
Minister Skarbu Księstwa
Warszawskiego,
Tadeusz Dembowski, 1808
Najwyższa Izba Kontroli - to instytucja państwowa,
podlegająca bezpośrednio Sejmowi i prowadząca kontrole w państwie. W
zakresie NIK-u jest m.in.: kontrolowanie działalności
organów państwa (administracji rządowej), NBP,
osób prawnych działających na rzecz państwa, organizacji
państwowych. Głównym zadaniem prowadzonych przez NIK
kontroli jest dostarczanie Sejmowi i opinii publicznej informacji o
działaniach państwa, które są oceniane pod kątem:
legalności, gospodarności, celowości oraz rzetelności.
Szczególną, konstytucyjną rolę zajmuje opinia NIK w
procedurze zatwierdzania przez Parlament sprawozdania budżetowego Rządu.
Historia NIK
Najwyższa Izba Kontroli została powołana 8 lutego 1919 na mocy dekretu
wydanego przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z dnia
7 lutego 1919 roku (Dziennik Praw Państwa Polskiego z 8 lutego 1919
roku, numer 14, pozycja 183).
Reaktywowana w 1949 jako organ niezależny od rządu, w latach
1952–1957 w jej miejsce utworzono Ministerstwo Kontroli
Państwowej, przywrócona po 1957.
Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego 1807 r., tworząc parlament czy też
różnego rodzaju organy, w tym org. Kontrolne skorzystano w
pewnej części ze wzorców francuskich. Na podstawie ustaleń
Drezna 22 VII 1807 r. Napoleon I nadaje konstytucję Księstwu
Warszawskiemu.
W ustawie o konstytucji nie ma jednak wskazań, co do funkcjonowania
kontroli państwowej. W dniu 2 III 1809 r. rozpoczęła swoja działalność
Główna Izba Obrachunkowa (GIO), w związku z dekretem
króla Fryderyka Augusta. GIO przygotowywana była przez
specjalną komisję, pośród której dominowały dwie
koncepcje: francuska i pruska." Koncepcja francuska opierała się na
wyposażeniu Izby w uprawnienia jurysdykcyjne oraz dość szerokie prawa
do czynności pokontrolnych, podczas gdy pruska Izba Obrachunkowa takich
uprawnień nie posiadała, prowadząc zasadniczo kontrolę następczą, bez
możliwości odwołania się do jakichkolwiek środków
imperatywnych".
Zdecydowano się na rozwiązanie francuskie, jednak uprawniania
zastosowano takie jak w pruskiej Izbie. Wówczas zmniejszono
znaczenie Sejmu a tym samym panujący mógł powoływać i
kontrolować rząd za pomocą GIO. Do sprawnego pełnienia funkcji
kontrolnych powołano Najwyższa Komisję Egzaminacyjną. Ustaliła ona co
urzędnicy powinni umieć i jak należy sprawdzać pozyskiwane przez nich
umiejętności. Utworzono również trzyletnią Szkołę Prawną,
Wyższą Szkołę Nauk Administracyjnych z dwoma kierunkami Administracja i
Prawo. Dążono do wykształcenia kadry urzędniczej, posiadających
odpowiednia wiedzę.
Ministrowi Skarbu podporządkowano Administrację Skarbową. Utworzono
jednostki administracyjne skarbu: Biuro Generalne Stempla, Dyrekcję
Loterii oraz wydział Administracji Soli, Kasę Generalną, Dyrekcję
Generalną Dóbr i Lasów Narodowych, do lepszego
działania GIO. Poza tym na obszarze Księstwa, czyli w terenie
funkcjonowały departamentalne Dyrekcje Skarbu wraz z Kasą
Główną Dochodów Publicznych. Dyrekcje podlegały
na nadzorowi ministra prefektów.
Główna Izba Obrachunkowa składała się z prezesa,
któremu podlegało 4 konsyliarzy jako radcy obrachunkowi, 5
rachmistrzów, 4 kancelistów, posługacz oraz
asesorów powoływanych i odwoływanych przez króla.
Jeżeli dochód i rozchód przekraczał 500 zł
rocznych rachunków wydawanych przez kasy publiczne, to te
rachunki kontrolował GIO. Przysyłane one były w określonym terminie.
Ówczesna kontrola GIO miała 2 etapy:
* formalny, dokonywali jej rachmistrze
* legalny i zgodny z preliminarzem
budżetowym, realizowanym przez konsyliarzy i asesorów.
W razie jakichś niezgodności GIO na podstawie Dekretu mogło kontrolować
gospodarność a nawet celowość wydatków. Ta kontrola jest
możliwa wówczas, gdy pieniądze nie wpłynęły, wpłynęły ale w
późniejszym terminie lub w innej walucie.
O takich czy podobnych nieprawidłowościach, GIO informowało panującego
za pomocą Rady Stanu.
Rok 1815 przyniósł zmiany nie tylko w kontroli, ale w
terytorium i polityce Polski. Był to okres upadku Napoleona i obrady
kongresu wiedeńskiego. Na jego podstawie utworzono Królestwo
Polskie. Pomimo tego kontynuowano istnienie GIO z pewnymi zmianami.
Po nadaniu nowej konstytucji ogłoszonej 24 XII 1815 r., przez cara
Aleksandra I, art.78 poświęcono regulacji kontroli. Opisano w nim, że
Izba zależy tylko od króla i że zajmuje się rewizją
rachunków i zakwitowanie zdających rachunków.
Nazwę zmieniono z GIO na Izbę Obrachunkową Królestwa
Polskiego, z prezesem na czele.
Działalność Izby polegała na kontroli rachunków państwowych
oraz informowaniu o niedociągnięciach władz wyższych. W razie
niezgodności trzyosobowy skład powoływany przez Izbę, wydawał wyrok.
Mógł on nakazać zapłatę zaległości w określonym terminie.
Możliwość nakładania kar pieniężnych wiązała się z możliwością
zaskarżenia wyroków do Rady Stanu, w ciągu trzech miesięcy.
Kontroli dokonywano w 2 etapach:
* w pierwszej części przez niższych
funkcjonariuszy II klasy
* druga przez rachmistrzów I
klasy
Izba miała możliwość prowadzenia tzw. superwizji. Polegało to na
sporządzaniu kwartalnych sprawozdań oraz ogólnego raportu o
całorocznym finansowym stanie państwa i przekazaniu go panującemu.
Do pomocy Izbie utworzono Prokuratora Generalnego, powołanego na
podstawie dekretu z 24 XI 1816 r. Podlegał on rządowi.
Ponieważ pojawiały się głosy krytykujące ówczesną Izbę oraz
jej zakres działania, wprowadzono nowe regulacje dekretem z 9(21) VIII
1821 r. Dekret stwierdzał, że Izba to organ scentralizowany z siedzibą
w Warszawie. Prezes powoływany przez króla na wniosek
namiestnika, kierował pracami Izby. Składał się on z 4
członków.
Nadano Izbie możliwość składania uwag do projektu budżetu. Tak też
zmiany zatwierdzano po zgodzie panującego lub namiestnika oraz po
zapoznaniu się z opinią Izby.
Kontrola Izby stała się następcza, merytoryczna i formalna wraz z
kryteriami legalności, gospodarności oraz celowości
wydatków. Izba mogła udzielić zatwierdzenia, jeśli z
rachunkiem było wszystko w porządku, jeśli jednak miała zastrzeżenia
mogły one być formalne lub merytoryczne. Jeżeli było to uchybienie
formalne to "Izba mogła nałożyć karę pieniężną do wysokości stu złotych
polskich". Przy uchybieniu merytorycznym również "orzekano
karę pieniężną tzw. Decess, z tym że jeśli podstawą była pomyłka,
kończyło się na obowiązku spłaty wyznaczonej kwoty, jeśli uchybienie
było skutkiem przeniewierzenia Izba zawiadamiała odpowiednią Komisję
Rządową celem wszczęcia postępowania sądowego".
Izba zdawała relacje ogólne w trzech częściach:
a) fundusze pozostające pod kontrola tzw. Komisji Skarbu
b) fundusze pozostające do dyspozycji innych Komisji Rządowych
c) fundusze depozytowe
Izba Obrachunkowa w porównaniu z GIO maiła
wówczas szersze uprawnienia, dostosowane do polskich
realiów. Izba była w większej mierze podporządkowana
Namiestnikowi, który sprawował nad nią nadzór.
Dekretem z 29 I 1831 r. wprowadzono zmianę, co do wyboru prezesa Izby.
Związane jest to z powstaniem listopadowym oraz detronizacją cara,
któremu Izba podlegała.
Podczas chwilowo odzyskanej niepodległości nowy Rząd starał się
sprawnie funkcjonować w okresie powstania. Organizowano i powoływano
nowe organy do pomocy powstańcom i do walki z Rosją.
Jednak po pewnym czasie powstanie upadło i nastąpiły represje wobec
powstańców. Car zlikwidował część organów
państwowych w Królestwie, nadając tzw. Statut Organiczny 26
II 1832 r. Wskazywano w nim, że na czele Najwyższej Izby Obrachunkowej
( nazwa przekształcona z Izby Obrachunkowej), zajmującej się rachunkami
Królestwa, stał Kontroler Generalny. Był on członkiem Rady
Administracyjnej i Rady Stanu. Poszerzono również zakres
kontroli. Komisji Rządowej Wojny nadano pełnomocnictwo kontroli oraz
powołano specjalny komitet. Obliczał on straty, jakie
poniósł skarb państwa i poszczególni obywatele w
okresie powstania. Miał też sprawdzić stan majątkowy
Królestwa.
Podczas składanych ogólnych sprawozdań o stanie finansowym
państwa "Izba opracowała wiele uwag dotyczących m.in. postulatu zmiany
w obowiązującej od 1811 r. w Królestwie opłaty stemplowej,
usunięcia niegospodarności w lasach rządowych, zalecała połączenie
Komisji Emerytalnej z Komisją Ubezpieczeń, podnosiła niedogodności
opłat monopolu tytoniowego oraz wnioskowała zakończenie praktykowanego
wydzierżawienia niestałych dochodów miast
Królestwa, opowiadała się za rozszerzeniem działalności
lombardu warszawskiego. Należy dodać, iż NIO nie tylko kontrolowała
wykonanie budżetu Królestwa, lecz także aktywnie
uczestniczyła w fazie jego układania.
Rok 1863 to następny ruch narodowowyzwoleńczy tzw. powstanie
styczniowe. Niestety jak poprzednie nie trwało długo i zostało krwawo
stłumione. Po jego upadku car zlikwidował resztę polskiego aparatu
państwowego, likwidując tym samym resztkę polskości, rozpoczynając
zaostrzoną rusyfikację.
Likwidacja nie ominęła też kontroli państwowej, dokonanej 1(13)I 1867
r., kiedy to NIO przestało istnieć. Kontrola ta została przeniesiona do
Petersburga i zastąpiona rosyjskimi organami na terenie
Królestwa. Były to cztery Izby z siedzibami kolejno w
Warszawie, Lublinie i w Łomży. Podlegały one kierownictwu w
Petersburgu. Na czele każdej z Izb stał zarządzający. Do jego
dyspozycji należeli zastępcy i pomocniczy. Inspektorami byli starsi i
młodsi rewidenci oraz rachmistrz.
Aby odpowiednio dokończyć rewizje rachunków do 1867.
Powołano Czasową Izbę Kontrolującą w Warszawie. Jej rozwiązanie
następowało z dniem ukończenia wyznaczonego zadania.
Taki stan rzeczy związany z kształtem kontroli przetrwał do 1919 r.,
kiedy to na nowo tworzona organ kontroli.
Podsumowując dokonania GIO a w późniejszym czasie NIO, była
to kontrola państwowa znajdująca się na czele ówczesnych
europejskich kontroli. Rozwijała się ona w dobie wojen, gdzie Polska
naprzemiennie odzyskiwała i traciła wolność, by ostatecznie zostać jej
pozbawioną. Pierwsze początki kontroli w Polsce jako wyodrębnionego
organu, oparte były na wzorcach francuskich. Ulegała ona
przekształceniom dostosowując zasady kontroli do realiów
polskich.
Największym dokonaniem ówczesnej kontroli była możliwość
wglądu do projektu budżetu, kontrola wykonania budżetu oraz możliwość
kontroli pod względem kryteriów legalności, gospodarności
czy celowości wydatków.
Polska odzyskując niepodległość po I wojnie światowej nareszcie mogła
rozpocząć kształtowanie swojego terytorium oraz organów
administracyjnych państwa. Dotyczy to również kontroli,
która na podstawie dekretu z 7 II 1919 r. powołała do życia
Najwyższą Izbę Kontroli Państwa. Na jego czele stał Naczelnik Państwa,
którym w tamtym okresie był Józef Piłsudski. NIKP
zajmował się:
* kontrolą rachunków władz
cywilnych wojskowych, zakładów, przedsiębiorstw państwowych,
urzędów oraz kontrola rachunków związanych z
majątkiem państwowym,
* kontrolą rachunków
zakładów, fundacji, instytucji, funduszów
niepaństwowych otrzymujących dotację ze Skarbu Państwa
* kontrolą rachunków
wydatków dochodów majątków i
długów wyższych jednostek samorządowych oraz większych miast.
NIKP miał do dyspozycji trzy rodzaje kontroli: Wstępną( związana była w
szczególności z inwestycjami państwowymi), Następczą( zwana
również represyjna), Formalną ( przedstawiają stan
faktyczny). W skład NIKP wchodzili: prezes, wiceprezes, radcy. Aparat
kontroli podlegał Naczelnikowi, ale miał pewien zawiązek z Sejmem. Do
pomocy NIKP powołano 3 Izby terenowe. Ich siedzibami były Warszawa,
Kielce, Lwów. W późniejszym czasie dołączyła w
Kowlu, Poznaniu i Krakowie.
W 1921 roku nastąpiły kolejne zmiany związane z kontrola państwową.
Powodem było nadanie nowej konstytucji tzw. Konstytucji Marcowej 17 III
1921 r. Ustawa z 3 czerwca 1921 roku o kontroli państwowej, powoływała
do istnienia Najwyższą Izbę Kontroli, zastępując tym samym NIKP.
Założono, że będzie ona działała kolegialnie, podlegając Prezydentowi
RP, jednak pozostając niezależnym od Rządu. NIK działało na podstawie 2
zasad:
* każdego roku zobowiązana była do
uchwalania budżety na następny rok
* przedstawienie rządowi sprawozdania z
corocznego zamknięcia rachunków państwowych.
W porównaniu do kontroli z 1919 obecna posiadała dwa rodzaje
kontroli była to kontrola faktyczna i następcza. Zrezygnowano z
wstępnej, ponieważ wiele osób miało wątpliwości, co do
skuteczności działania wstępnego rodzaju kontroli. Skład kontroli
państwowej ustalony był w ustawie, która wskazywała, że
dzielił się on na: prezesa NIK wraz z dwoma wiceprezesami, NIK, Izby
Okręgowe Kontroli.
"Prezes NIK był równorzędny ministrom, aczkolwiek nie
wchodził w skład rządu, natomiast mógł zabierać głos na
posiedzeniach Sejmu i Senatu, uczestnicząc osobiście lub delegując
swych zastępców. Na żądanie Sejmu lub Senatu obowiązany był
udzielać informacji lub wyjaśnień. Do uprawnień Prezesa NIK należało
coroczne przesyłanie Ministrowi Skarbu preliminarza budżetowego Izby
celem włączenia do budżetu państwa."
NIK dzieliło się na: Kolegium NIK, 4 departamenty, Wydział Personalny.
Kolegium NIK zajmowało się:
* sprawami związanymi z odwołaniem od
orzeczeń Departamentów i Izb Okręgowych
* zamknięciem rachunków rok
ubiegły
* sprawozdaniami związanymi z uwagami do
budżetu
* ustalaniem zasad kontroli oraz
rachunkowych i kasowych przepisów
* sprawy do rozstrzygnięcia powierzone
przez Prezesa NIK
Ilość departamentów ustalał Prezes NIK. W departamentach
powoływano kolegia. Orzeczenia kolegiów
departamentów były natychmiastowo wykonywane. Od decyzji
kolegiów można było się odwołać do Kolegium NIK. Każdy
kontrolowany podmiot miał na to 14 dni.
Zadaniem Kolegialnych departamentów było wypowiedzenie się o
rewizji faktycznej i następczej oraz odnośnie zamknięcia
poszczególnych rachunków.
Na Kolegium NIK składali się – prezes, 2
wiceprezesów, dyrektorzy departamentów oraz ich
zastępcy. W skład Departamentów wchodzili: dyrektor, radcy,
referenci, sekretarze, pomocnicy referentów, rachmistrzowie
i kancelistów. Wydział Personalny składał się z - naczelnik,
radcy, referenci, archiwiści, rachmistrze, kanceliści.
Izby Okręgowe Kontroli są organem równorzędnym do
departamentów NIK. W Izbie tej działało kolegium a jej skład
złożony był z prezesa, naczelników wydziału, wiceprezesa,
sekretarzy, radców, referenci, archiwiści, rachmistrze,
kanceliści oraz pomocnicy referentów.
"Na pozycję i rolę NIK pewien wpływ wywarła Konstytucja z 23 Kwietnia
1935 roku (Konstytucja Kwietniowa), która stanowiła, że
kontrola państwowa jest jednym z organów - obok rządu,
Sejmu, Senatu i sądów - pozostającym pod zwierzchnictwem
Prezydenta Rzeczypospolitej (art.3). W ten sposób
Konstytucja podporządkowała NIK Prezydentowi RP, co znalazło
odzwierciedlenie w prerogatywach Prezydenta do powoływania i
odwoływania prezesa NIK. W myśl Konstytucji (art. 77) NIK działała na
zasadzie kolegialności, niezawisłości i niezależności od rządu.
Zasadnicze zadania pozostały niezmienne. NIK powoływana była do
kontroli pod względem finansowym gospodarki państwa oraz
związków publicznoprawnych, badania zamknięć
rachunków państwowych oraz corocznego przedstawienia
wniosków o absolutorium dla rządu."
Kolejne lata związane są z okresem II wojny światowej. Po wkroczeniu
Niemców na obszar państwa polskiego wszelka polskość
przestała istnieć i funkcjonować dotyczy to całego aparatu państwowego
i nie tylko.
Tak też "przyjęcie po II wojnie światowej nowego ustroju
społeczno-politycznego, gospodarczego nie pozostało bez wpływu na
kształt kontroli państwowej. Tuż po II wojnie światowej nie
reaktywowano NIK. Początkowo jej funkcje kontrolne sprawowało Prezydium
Krajowej Rady Narodowej za pośrednictwem Biura Kontroli. Następnie od
wejścia w życie ustawy konstytucyjnej z 1947 r., Biuro Kontroli
usytuowane zostało przy Radzie Państwa, która przejęła
kompetencje Prezydium KRN.
Reaktywowanie NIK, zapowiadane we wspomnianej ustawie konstytucyjnej z
1947 r., nastąpiło na mocy ustawy z dnia 9 marca 1949 r. o kontroli
państwowej. W świetle tej ustawy NIK stanowiła organ kontroli
niezależny od rządu, bezpośrednio podporządkowany Radzie Państwa,
powołany przede wszystkim do kontroli działalności naczelnych władz i
urzędów w dziedzinie administracji publicznej i gospodarki
narodowej. NIK obejmował kontrolą również działania
terenowych organów administracji i jednostek gospodarki, ale
tylko w zakresie niezbędnym dla oceny prawidłowości działania
naczelnych i centralnych organów administracji. NIK
funkcjonowała na zasadzie kolegialności. Kolegium tworzyli Prezes NIK
jako przewodniczący oraz wice prezesi. W swej działalności kontrolnej
NIK mogła się posługiwać kryterium legalności, rzetelności,
gospodarności, celowości w działalności finansowej, gospodarczej i
organizacyjno-administracyjnej oraz zgodności z ustalonymi wytycznymi
polityki państwowej i planami gospodarczymi."
źródło: NBP /
Mennica Polska SA / NIK / Wikipedia