Data emisji monet: 15.04.2008 r.

Wymowna w swej symbolice złota moneta kolekcjonerska z charakterystycznym motywem muru. Monetę zaprojektowała Urszula Walerzak.

Nie miało celów militarnych: wobec braku jakichkolwiek szans na powodzenie, było desperackim aktem wyboru godnej śmierci z bronią w ręku oraz odwetu i kary na prześladowcach, przez garstkę kilkuset bojowników ŻZW pod wodzą Dawida Moryca Apfelbauma, Pawła Frenkla i Leona Rodala oraz ŻOB dowodzonego przez Mordechaja Anielewicza i Marka Edelmana. Było to pierwsze miejskie wystąpienie powstańcze w okupowanej przez Niemców Europie. Bojownicy ŻOB i żołnierze ŻZW używali podczas walki flagi polskiej i żydowskiej.

Powstanie wybuchło na wezwanie Żydowskiego Komitetu Narodowego w momencie, gdy w wyludnionym już getcie znajdowało się tylko 50-60[1] tysięcy ludzi (wobec niemal pół miliona w szczytowym okresie jego zaludnienia). Miało miejsce podczas zarządzonej przez Heinricha Himmlera akcji ostatecznej likwidacji getta, polegającej na systematycznym przeszukiwaniu dzielnicy i wyłapywaniu resztek kryjącej się ludności.

Gdy na teren getta weszły niemieckie oddziały wojskowe i policyjne pod komendą gen. SS Jürgena Stroopa oraz wspierające je formacje łotewskie i ukraińskie, powstańcy otworzyli do nich ogień. Żydów było mało, ale ustawiali się w szyki, które sami wymyślili. Podczas powstania całe getto zostało spalone, a po jego zakończeniu wysadzona została Wielka Synagoga na ulicy Tłomackie. Od zburzenia ocalał jedynie kościół św. Augustyna na Nowolipkach, gdyż Niemcy utworzyli sobie w nim magazyn.

Siły i straty powstańców
Siły powstańcze osiągnęły liczbę ok. 1 000[1] słabo uzbrojnonych bojowników (ok. 150-600 z ŻOB i 400 z ŻZW). W kwestii liczebności oddziałów powstańczych występują znaczne rozbieżności, gdyż niektóre źródła podają nawet liczbę 1500 powstańców. Żydowscy powstańcy uzyskali pomoc głównie od AK, a także w mniejszym stopniu od SOB, PLAN, oraz GL - zarówno przed, jak i w trakcie walk.

Wsparcie to dotyczyło technologii wytwarzania broni i budowy schronów, powstańcy uzyskali broń palną, benzynę i inne chemikalia do tego potrzebne, a także wsparci zostali przez niewielkie grupy żołnierzy podziemia chętnych do walki w getcie. Często wykorzystywano broń zdobytą na Niemcach, jednak wskutek braku amunicji, zwiększenie ilości pistoletów maszynowych nie poprawiało sytuacji powstańców. Potajemnie utworzone w 1942 r. przez mieszkańców getta schrony i umocnienia, okazały się wyjątkowo przydatne w działaniach powstańczych. Najlepiej rozbudowane powstały w rejonie ul. Miłej, Nowolipiu, Lesznie, Nalewkach, Świętojerskiej i Franciszkańskiej.

W starciach zginęło ok. 7000[1] Żydów, ponad 6 000 spłonęło żywcem[1], ok. 50 000[1] zostało wywiezionych do obozu zagłady w Treblince. W trakcie tłumienia powstania hitlerowcy dopuszczali się wielu okrucieństw i zbrodni na mieszkańcach getta, oraz przeprowadzali liczne masowe egzekucje. Niemcy używali gazów bojowych[1] do zabijania powstańców broniących się w bunkrach.

Dowódca oddziałów niemieckich, gen. SS Jürgen Stroop wydał osobiście rozkaz zwalczania bojowników ŻOB ogniem[2] - żołnierzom niemieckim wydano beczki z benzyną nakazując podpalanie wszystkich schronów, bunkrów i kryjówek.[2] W swoim raporcie z likwidacji powstania w getcie warszawskim Jürgen Stroop podał, że zgładzono lub ujęto 56 065 Żydów. Raport nie dotyczył jednak osób, które zginęły pod gruzami palonego i burzonego getta. Szacuje się, że liczba ta powinna więc wynosić około 62-63 tysiące osób.

Siły i straty niemieckie
Siły niemieckie liczyły łącznie ok. 3 000[1] (2054 żołnierzy i 36 oficerów, 821 grenadierów pancernych Waffen SS, oraz 367 tzw. granatowych policjantów - przeznaczonych do utworzenia kordonu wokół murów getta). Siły niemieckie wspierane były przez artylerię i broń pancerną. Ponadto użyto: baterii lekkiej artylerii Wehrmachtu oddziałów SS Ordnungspolizei (Orpo) (bataliony 22 i 23), SS Sicherheitsdienst (SD), saperów Wehrmachtu, batalionu ukraińskiego tzw. Trawniki-Männer, łotewski i litewskie policyjne oddziały pomocnicze (Askaris).

Niemcy dysponowali uzbrojonymi pojazdami pancernymi, bronią chemiczną, miotaczami ognia, czołgami i artylerią. Zabezpieczenie techniczne stanowiła m.in. warszawska straż pożarna. Straty strony niemieckiej podane przez dowodzącego Jürgena Stroopa wyniosły 16 zabitych i 85 rannych (sam Stroop przyznał po wojnie, że raporty były fałszowane). Inne źródła podają liczby znacznie większe - nawet do 1300 zabitych i rannych, co jednak wydaje się być wielokrotnie zawyżoną wielkością strat strony niemieckiej. Najbliższe prawdy wydają się być łączne straty (zabitych i rannych) strony niemieckiej na poziomie 300 ludzi. Hitlerowcy stracili także 1 czołg i 2 samochody pancerne.

Pomoc polskiego podziemia dla powstańców Getta
Bojownicy ŻOB-u otrzymali od Armii Krajowej broń: ok. 50 pistoletów, rkm, pm, amunicję, ok. 600 granatów, 30 kg środków wybuchowych (plastyku, ze zrzutów powietrznych), 120 kg środków wybuchowych własnej produkcji, 400 detonatorów do bomb i granatów, 30 kg potasu do produkcji "koktajlu Mołotowa" oraz wielkie ilości saletry potasowej do produkcji prochu strzelniczego. Bojownicy żydowscy zostali także poinstruowani w jaki sposób użyć tych materiałów do konstrukcji bomb, granatów ręcznych i butelek zapalających. Przeszkolono ich także w jaki sposób buduje się fortyfikacje przy czym wskazano im także skąd wziąć cement i inne elementy konstrukcyjne do ich budowy.

Pierwszą partię broni bojownicy ŻZW otrzymali za pośrednictwem Henryka Iwańskiego jeszcze w 1941 r. Bojownicy ŻZW otrzymali także za pośrednictwem Korpusu Bezpieczeństwa od czerwca 1942 r. do początku powstania kwietniowego 1943 r. 3 ciężkie karabiny maszynowe, 100 pistoletów, 7 karabinów, 15 automatów i około 750 granatów. Już po rozpoczęciu powstania w getcie dostarczono także 4 karabiny maszynowe RKM, lekki karabin maszynowy LKM, 11 automatów FM, 50 pistoletów i 300 granatów.

W pierwszej połowie 1942 roku uzbrojenie przekazały również inne grupy Armii Krajowej. W czasie powstania obrońcy getta od pierwszych dni wspierani byli z zewnątrz przez polskie oddziały podziemia zbrojnego AK oraz w mniejszym zakresie przez Gwardię Ludową. Polacy przeprowadzili kilkanaście akcji zbrojnych wokół getta przeciwko oddziałom niemieckim. Już w pierwszym dniu powstania w getcie dnia 19 kwietnia 1943 roku trzy jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego podjęły próbę wysadzenia muru getta za pomocą min na ulicy Bonifraterskiej. Zostali jednak wykryci przez Niemców i w wyniku walki jaka się wywiązała dwóch z nich zginęło na miejscu: Eugeniusz Morawski i Józef Wilk. Zginęło także kilku Niemców, lecz próba wysadzenia muru nie powiodła się.

W walkach wewnątrz getta walczył również Henryk Iwański pseud. "Bystry". Z rozkazem włączenia się do walk wydanym przez dowództwo Armii Krajowej przedostał się do getta tunelem wraz z 18 osobowym oddziałem. Oddział przybył do walczących z uzupełnieniem broni oraz amunicji, a także zastąpił wyczerpanych powstańców na pozycjach między ruinami placu Muranowskiego, a ulicą Nalewki.

W pierwszych dniach powstania nad placem powiewały dwie flagi - żydowska i polska. W trakcie walki 27 kwietnia na pl. Muranowskim żołnierze AK spalili czołg niemiecki, rozbili kompanię Łotyszy oraz zatrzymali Niemców przed domem na Muranowskiej 7. W walkach w getcie zginął brat Iwańskiego oraz jego dwaj synowie, a sam "Bystry" w wyniku odniesionych ran został wyniesiony tunelem przez swoich żołnierzy. Tunelem tym ewakuowano także 34 uzbrojonych bojowników ŻOB. Wśród nich było także dowództwo Żydowskiej Organizacji Bojowej: H. Berliński, M. Edelman, M. Rojzenfeld i A. Szwarcfus.

Udział polskiego podziemia zbrojnego w walkach w getcie oraz poza nim potwierdza stu stronicowy raport generała SS i policji, Jürgena Stroopa, który był dowódcą niemieckich wojsk walczących w getcie. Pisał w nim, że żołnierze niemieccy byli: nieustannie pod ostrzałem ognia spoza getta, to znaczy ze strony aryjskiej. Akcję Iwańskiego opisuje następująco: Główna grupa, wraz z kilkoma polskimi bandytami, wycofała się na tak zwany Plac Muranowski już w pierwszym lub drugim dniu walk. Wspierało ich kilku innych polskich bandytów.

Kalendarium
19 kwietnia - wybuch powstania w Gettcie. Trzy jednostki AK pod dowództwem kpt. Józefa Pszennego podejmują próbę wysadzenia muru getta.
23 kwietnia - rozlepiono na murach poza gettem odezwę do mieszkańców Warszawy: Toczy się walka o Waszą i naszą wolność. O Wasz i nasz - ludzki, społeczny i narodowy - honor i godność. Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinek, Bełżca, Majdanka. Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski !
27 kwietnia - na rozkaz AK - Henryk Iwański przedostaje się tunelem do getta dostarczając broń i żywność dla bojowników ŻZW, wspólna walka ŻZW i AK z Niemcami na pl. Muranowskim.
5 maja - gen. Władysław Sikorski w audycji radiowej apelował do Polaków o pomoc bojownikom getta.
9 maja - zniszczenie bunkra sztabu ŻOB na ul. Miłej 18 w Warszawie, w którym zginął przywódca powstania Mordechaj Anielewicz wraz z innymi dowódcami.
13 maja - w Londynie w imię protestu przeciwko obojętności świata na te wydarzenia popełnił samobójstwo przez samospalenie Szmul Zygielbojm.
16 maja - Jürgen Stroop nakazał wysadzenie Wielkiej Synagogi na ul. Tłomackie. Z tą datą wiąże się upadek powstania. Wtedy też napisał w raporcie: Była żydowska dzielnica mieszkaniowa przestała istnieć !

Opinie
* Powstanie w getcie uważane jest przez naród żydowski za jedno z najważniejszych wydarzeń w jego historii.
* My nie chcemy ratować życia. Żaden z nas żywy z tego nie wyjdzie. My chcemy ratować ludzką godność - Arie Wilner (ps. Jurek) żołnierz ŻOBu.

Bibliografia
Dwie najsłynniejsze książki opisujące powstanie w getcie warszawskim to: * "Zdążyć przed Panem Bogiem" wywiad z Markiem Edelmanem autorstwa Hanny Krall. * "Rozmowy z katem" - Kazimierza Moczarskiego - opis życia i kariery Jürgena Stroopa. Inne książki na temat powstania w getcie warszawskim: * "Sprawozdanie Juergena Stroopa" redagowany przez Stanisława Piotrowskiego (1948) - pierwsze polskie tłumaczenie niemieckich dokumentów * "Na oczach świata" - Marii Kann – dokument na temat powstania * "Das Lied ist geschrieben mit Blut und nicht mit Blei". Mordechaj Anielewicz und der Aufstand im Warschauer Ghetto. Autorstwa Sabine Gebhardt-Herzberg (tylko w języku niemieckim). 2003. ISBN 3-00-01364-6. Wydawnictwo: Sabine Gebhardt-Herzberg (s.gebhardt-herzberg@gmx.net). * "Nadmiar pamięci. Wspomnienia lat 1939-1946" autorstwa Icchaka Cukiermana. Wydawnictwo: PWN, styczeń 2000, ISBN 83-01-13032-6 * "Pamiętniki z Getta Warszawskiego", autorstwa Michała Grynberga. Wydawnictwo PWN 1993. * "He who saves one life" autorstwa Kazimierza Iranka-Osmeckiego, Crown Publishers, Nowy Jork, 1971. * "W walce o wolność i honor narodu", Adam Kwaterko, Kalendarz Żydowski 5749. * "Ludzie z zamkniętej dzielnicy" Ruta Sakowska, PWN Warszawa 1993. * "Żydzi Warszawy 1939-1943", Władysław Bartoszewski, Marek Edelman, Lublin 1993. * Marek Edelman "Getto walczy". W: R. Assuntino, W. Goldkorn "Strażnik. Marek Edelman opowiada". Kraków 1999. * R. Sakowska "Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Eksterminacja a kultura". W: "Studia z dziejów Żydów w Polsce. T. II". Warszawa 1985. * "Wojna żydowsko-niemiecka. Polska prasa konspiracyjna 1943-1944 o powstaniu w getcie Warszawy". Wybór i opracowanie P. Szapiro, Londyn 1992. * Tomasz J. Kaźmierski "Lecz wyście podnieśli kamień". "Zwoje. Periodyk Kulturalny" nr 4 (8), maj 1998. * Stefan Ernest "O wojnie wielkich Niemiec z Żydami Warszawy 1939-1943" Czytelnik , Kwiecień 2003.
Przypisy: 1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2004, s. 755 (tom6). ISBN 83-0114-179-4. 2. ↑ 2,0 2,1 Pawlak Władysław: Urodzeni w Warszawie. Wydawnictwo Iskry, Warszawa, 1986, s. 122.
źródło: NBP, Mennica Polska S.A. / wikipedia - wolna encyklopedia